Inlichtingenexpert Constant Hijzen vindt dat de Amerikaanse klokkenluider Edward Snowden overdrijft met zijn stelling dat de Nederlandse inlichtingen- en veiligheidsdiensten aan de leiband lopen van de Amerikaanse diensten.

Ook Snowdens suggestie dat de mogelijke uitbreiding van de bevoegdheden van MIVD en AIVD is ingegeven door de wens van de Amerikanen, gaat volgens Hijzen veel te ver. ‘Ik denk dat hij heel grote schoenen aantrekt’, zegt Hijzen in een gesprek met Argos. ‘Snowden stelt het te scherp. Je kunt denk ik niet stellen dat Nederland alleen maar tegen de Amerikanen zegt: kom maar over de vloer en doe maar alles wat God verboden heeft. Het zit iets gelaagder in elkaar.’

Hijzen is verbonden aan het Centrum voor Terrorisme en Contraterrorisme van de Universiteit Leiden en doet momenteel promotieonderzoek naar onder andere de Nederlandse inlichtingen- en veiligheidsdiensten. Hij reageert op de uitlatingen van oud-NSA-medewerker Snowden in Nieuwsuur en de Volkskrant. Snowden zegt daarin dat de MIVD en AIVD voor de VS ‘uitermate volgzaam’ zijn en door de Amerikanen als ‘ondergeschikten’ worden gezien.

 "Tot op zekere hoogte snijdt de analyse van Snowden hout"

Tot op zekere hoogte snijdt de analyse van Snowden hout, vindt Hijzen. ‘Maar ik ben het niet helemaal eens met de conclusies die hij daaraan verbindt. De conclusie dat de Nederlanders alleen gewaardeerd worden om de vrije toegang die de Amerikanen op Nederlands grondgebied zouden krijgen, is – vooral gezien het verleden – niet helemaal terecht.

‘Kijk, de relaties tussen CIA en de BVD (de voorloper van de AIVD – red.) zijn altijd al hecht geweest. Je zit in een ongelijke verhouding: onmetelijk veel grotere middelen aan Amerikaanse kant en onmetelijk veel kleinere middelen aan Nederlandse kant. Dat is een scheve verhouding. Een oud-medewerker van de BVD, Frits Hoekstra, heeft ook wel eens geschreven met welk gemak stukken met de Amerikanen werden gedeeld.
‘De Amerikanen zitten vanaf 1947 in Den Haag, vanaf de vroege jaren vijftig zijn ze uitgegroeid tot een van de belangrijkste inlichtgingenpartners van Nederland. Ze hebben altijd heel veel gefinancierd bij de BVD, en heel veel materieel geleverd. Dus ja, je zit in een heel scheve relatie, en wat wij dan kunnen bieden, is medewerking.

‘Maar óók expertise. Er liepen hier ook goede analisten rond. Oud-CIA-medewerkers roemen nog steeds Ad de Jonge, een befaamde BVD’er die bijvoorbeeld het sino-sovjetverschil in de Koude Oorlog heeft zien aankomen. Echt een analist van wereldformaat.’

"In het verleden zijn ook wel chiefs of station van de CIA uit Nederland gezet"

Maar zijn dit soort figuren er nu nog?

‘Dat zou heel goed kunnen. Neem bijvoorbeeld de MIVD, die op een gegeven moment meer tolken had die in Afghanistan konden worden ingezet. Dat maakte wel dat de MIVD even een heel aantrekkelijke inlichtingenpartner was. Want de MIVD had vertaalcapaciteit die de NSA op dat moment niet had. Dus er zijn veel meer redenen dat de Amerikanen de Nederlanders zouden kunnen waarderen.
‘In het verleden zijn ook wel chiefs of station van de CIA uit Nederland gezet. Dus als ze te ver gingen, als er echt zonder medeweten een vergaande operatie werd uitgevoerd, of Kamerleden werden benaderd, dan werd daar ook wel politiek en diplomatiek een probleem van gemaakt. Maar goed, je blijft een klein land ten opzichte van een onmetelijk veel grotere wereldmacht.’

"Het nadeel is wel dat je in zo’n afhankelijke situatie niet goed in de hand hebt wat in dit geval de VS wel en niet van je krijgen"

Constant Hijzen

Maar is die soepele toegang van Amerikaanse inlichtingendiensten tot Nederland niet laakbaar?

‘Dat ligt eraan. Je kunt als Nederlandse dienst in die situatie juist ook een beetje boven je gewicht gaan boksen. Omdat je gefaciliteerd wordt door de Amerikanen. Je krijgt inlichtingen over zaken die je zelf never nooit kunt bemachtigen. Dat biedt je een enorm voordeel.
‘Hetzelfde geldt voor expertise. Ik ben met iemand een hoofdstuk voor een boek aan het schrijven over een gijzeling op de Franse ambassade in Den Haag in september 1974. In de jaren zeventig had Nederland nul expertise met contraterrorisme. Geen flauw benul! Dat was allemaal nieuw. Toen hebben we zeer goed gebruik kunnen maken van de Amerikaanse contacten. De Amerikaanse ambassade lag daar recht tegenover. En allerlei scenario’s werden naar de VS doorgespeeld, met de vraag: is dit verstandig of niet, wat moeten we doen, welke scenario’s? Dat is denk ik een goed voorbeeld van zaken die je zelf niet hebt. Het nadeel is wel dat je in zo’n afhankelijke situatie niet goed in de hand hebt wat in dit geval de VS wel en niet van je krijgen. Voor een groot deel zijn je organisaties transparant, je kunt je niet echt meer beschermen tegen die grote macht. Ik denk dat dat wel de consequentie is.’
 

"Plasterk zou scherp moeten gaan benoemen waar dit goed voor is"

Snowden is ook kritisch over de Nederlandse plannen om de bevoegdheden van de Nederlandse inlichtingendiensten drastisch uit te breiden. Zo zouden zij straks op grote schaal communicatie mogen verzamelen die over de kabel gaat.

‘Ja, Snowden zegt: het zou me niks verbazen als Nederland onder druk wordt gezet om het wettelijk kader zo uit te breiden dat Nederlandse inlichtingen- en veiligheidsdiensten hetzelfde mogen als Amerikaanse diensten, namelijk metagegevens binnenslepen op onbeperkte schaal.
Tja, het zou kunnen. Maar dat zou dan wel precies hebben moeten samenvallen met de loop der dingen in Nederland.
‘We hebben in 2002 de wet op de inlichtingen- en veiligheidsdienst ingevoerd. Er is toen afgesproken: na tien jaar gaan we kijken of die wet nog voldoet. In 2012 is daarom de commissie-Dessens aan de slag gegaan, onder leiding van de jurist Stan Dessens. Die commissie heeft zelf onderzoek gedaan en hele clubs van experts geïnterviewd. Op basis van al die gespreksrondes is ze tot de conclusie gekomen dat het goed is om het onderscheppen van communicatie ook mogelijk te maken voor communicatie die via de kabel gaat. Dessens zou dus op het matje geroepen moeten zijn door de Amerikaanse ambassadeur, en daar zou dan iemand van de NSA hebben moeten zitten die hem hiertoe heeft opgeroepen. Tja, zou kunnen. Maar die druk zou precies hebben moeten samenvallen met het besluitvormingsproces in Nederland. En Dessens zou daar onderdeel van moeten zijn geweest. Kijk, het is niet ondenkbaar dat daarover gesproken is, maar dat dit in de vorm is gegaan van: zeg, gaan jullie eens eventjes die wet uitbreiden, dat geloof ik niet helemaal.’

De Amerikanen zouden er wel voordeel mee hebben.

‘Omdat ze dan nog meer gegevens over wereldburgers – in dit geval Nederlanders – zouden krijgen? Tja, ik weet niet of de Amerikanen de capaciteit hebben om daar echt iets mee te doen. Ook de NSA prioriteert en moet keuzes maken. Natuurlijk, op het moment dat ze een target in het vizier hebben en het netwerk vertakt zich naar Nederland, dan zou het fijn zijn als daar grotere datastromen met metagegevens beschikbaar zouden zijn. Maar ik denk niet dat we het beeld moeten schetsen dat de Amerikanen nu alle Nederlanders even in de gaten gaan zitten houden. Want dat is gewoon niet realistisch.
‘Overigens vind ik het wel een goede suggestie van Snowden om Nederlandse Kamerleden te laten vragen of MIVD en AIVD deze informatie straks rücksichtlos aan partnerdiensten gaan geven. Want het wetsvoorstel gaat straks in de Kamer komen, en dan ben ik wel voor een heel scherpe ondervraging en een goede toelichting van het kabinet. Want waar is deze maatregel eigenlijk goed voor? Dat hangt nog steeds een beetje boven de markt en wordt slechts in heel vage termen geduid. Waarom is het nodig dat de diensten ongericht communicatie via de kabel verzamelen? Het kan wat mij betreft niet zo zijn dat minister Plasterk alleen maar zegt: dat zijn de werkwijzen en daar zwijg ik verder over. Nee, hij zou scherp moeten gaan benoemen waar dit goed voor is.’