Boeken

Marten Toonder

Deze week verscheen de door Wim Hazeu geschreven biografie van Marten Toonder (1912-2005). Tussen 1992 en 1998 schreef de tekenaar zijn driedelige autobiografie. Hoewel hij openhartig was, bleef een groot gedeelte onderbelicht. In de reconstructie van Hazeu komen nu alle aspecten uit zijn leven aan de orde. In Boeken praat Wim Brands met biograaf Wim Hazeu en de tekenaars Dick Matena en Harrie Geelen, die beiden in de Toonder Studio's hebben gewerkt.

Voor een hele generatie Nederlanders waren de tekeningen van Marten Toonder de eerste kennismaking met het fenomeen strips. In 1938 zette hij het stripfiguur Tom Poes voor het eerst op papier, drie jaar later figureerde de witte kat als hoofdpersonage in een dagfeuilleton in de Telegraaf. Een strip met grote balloons bij de tekeningen, waarin veel tekst was opgesloten en waarmee Toonder steeds meer zijn visie op de onvolmaakte wereld kon verbeelden.

In 1942 richtte de geboren Rotterdammer de Toonder Studio’s op, naar het voorbeeld van Walt Disney in Amerika. In 1944 staakte Toonder de samenwerking met de Telegraaf, maar na de oorlog begonnen de Volkskrant, NRC Handelsblad en veel regionale kranten met het publiceren van de avonturen van Tom Poes en de Heer Bommel. De verstandige maar berekende kat had weliswaar de hoofdrol, die werd later opgeëist door de gevoelige en impulsieve heer van stand; Olivier B. Bommel. Toonder bleef de strip tot 1986 maken. De strip verscheen uiteindelijk zo’n veertig jaar lang als feuilleton in de krant en later als boekenreeks.

In de jaren zestig werd Toonder Studio’s steeds groter. Het aantal tekenaars, scenaristen en animators breidde zich snel uit. Toonder had in de loop der jaren de grootste talenten om zich heen verzameld. De tekenstudio groeide uit tot een grote producent van strips, tekenfilms en reclameboodschappen. Het bedrijf kon eigenlijk wel zonder hem, bedacht Toonder. In 1965 vestigde hij zich in Ierland, waar hij 36 jaar verbleef. In 2001 verhuisde hij terug naar Nederland waar hij zijn laatste jaren in het Rosa Spierhuis verbleef, het verzorgingstehuis voor kunstenaars in Laren.

Toonder liet memoires na. In de jaren negentig publiceerde hij zijn driedelige autobiografie. In 1992 verscheen het eerste deel, met als titel Vroeger was de aarde plat. Een jaar later volgde deel twee: Het geluid van bloemen, waarin het langverzwegen oorlogsverleden van de tekenaar aan de orde komt. Zo was hij betrokken bij de oprichting van een illegale drukpers, waar verzetsmensen terecht konden voor de vervalsing van documenten, en hij had onderduikers in dienst. In 1996 verscheen het laatste deel van zijn autobiografie, Onder het kollende meer Doo, waarin Toonder op de periode vanaf 1945 terugblikt. Toonder deed zijn autobiografie in 1965 jaar eindigen, het jaar dat hij naar Ierland vertrok. Over het tijdvak tot 2005 bewaarde hij het stilzwijgen. Wel publiceerde hij in 1998 nog een korte epiloog over zijn tweede vrouw Tera.

Toonder schreef dan veel van zijn herinneringen op, maar daarmee is niet alles over zijn werk en leven gezegd. Hoewel hij openhartig was, is een groot gedeelte altijd onderbelicht gebleven. Zo was Toonder niet bepaald scheutig met verhalen over zijn medewerkers, ook al hebben zij in aanzienlijke mate bijgedragen aan het succes. En ook over de Ierse periode liet hij nauwelijks iets los. En hoe gekleurd zijn de memoires als je over zo’n rijke verbeeldingskracht beschikt?

Biograaf Wim Hazeu, die eerder de biografieën van Achterberg, Escher, Slauerhoff en Vestdijk schreef, kreeg toegang tot de nalatenschap van Marten Toonder en sprak met tientallen ooggetuigen. Het resultaat is een onthullende reconstructie van het leven van de schepper van de Bommelsaga. In de biografie, waar hij zes jaar aan heeft gewerkt, blijkt dat er familiale kwesties speelden die voorheen verzwegen bleven. Er deden zich zakelijke problemen voor. De werkdruk in de tekenstudio was erg hoog. Hij kreeg te maken met de uittocht van ontevreden medewerkers. De vraag naar strips nam af, terwijl de belangstelling voor reclame toenam. Toonder zag het met lede ogen aan. Hij zocht naar een uitweg om zich van alle rompslomp te onttrekken en vertrok naar Ierland. Op negentigjarige leeftijd ondernam hij zelfs nog een zelfmoordpoging, omdat hij gefrustreerd was over het feit dat hij niet meer kon schrijven.

Toonder wordt terecht gezien als een van de meest eigenzinnige en vernieuwende kunstenaars van na de oorlog. Maar hij was ook een complexe man vol tegenstrijdigheden, zo blijkt uit de biografie van Wim Hazeu. Harrie Geelen en Dick Matena, die net als Hazeu in Boeken te gast zijn, beamen dat. Het tweetal werkte lange tijd in de Toonder Studio's.

Holland Doc 24

Direct na afloop van Boeken is op Holland Doc 24 de documentaire Toonders Denkraam te zien, een portret van de striptekenaar door Hans Polak. Zeven vertellers, waaronder Wim Hazeu, Hans Matla en Dick Matena, schetsen het meerkantige karakter van Toonder.

Geschiedenis24

Op Geschiedenis24 is onder meer een Polygoon-filmpje uit 1977 te vinden waar naar het keukengeheim van de meester wordt gezocht. Een bezoek aan zijn vernieuwde studio's.