Waarom is er nog nooit een aanslag met nucleair materiaal gepleegd? De terroristen zijn incompetent, en het is technisch moeilijker dan men denkt. Niettemin, wereldleiders vergaderen erover op de Nuclear Security Summit in Den Haag.

Om een indruk te krijgen welk een chaos en verwarring een vuile bom in een dichtbevolkt gebied kan aanrichten, zijn de veiligheidsmaatregelen omtrent de Nuclear Security Summit (NSS) op 24 en 25 maart illustratief. Dagenlang zijn wegen, het luchtruim en zelfs de zee in de wijde omgeving van Den Haag afgesloten en hele stadswijken min of meer onbereikbaar. De overeenkomst gaat verder: in beide gevallen is twijfelachtig of al die ophef wel nodig is.

Op de NSS proberen tientallen wereldleiders afspraken te maken die het gevaar van nucleair terrorisme moeten verminderen. Staten met atoomwapens, ook hele foute zoals Noord-Korea, vallen overigens niet in die categorie, en daar gaat de NSS dan ook niet over.

knoeiers

Natuurlijk kan veiligheid altijd beter, maar 25 jaar na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie en 12 jaar na '9/11' wordt een tegendraadse vraag steeds relevanter: waarom is het die terroristen nog steeds niet gelukt? Wat voor knoeiers zijn dat?

Kort na '9/11' werden nucleaire rampscenario's gepresenteerd als zekerheden: als je eenmaal over splijtbaar materiaal (uranium-235 of plutonium-239) beschikt, staan de bouwtekeningen voor een atoombom op internet en kun je in je schuurtje aan de slag. Het maken van een vuile bom – een gewone bom die radioactief poeder verspreidt – zou helemaal een fluitje van een cent zijn.

Toch is er nog nooit een klein vuil bommetje afgegaan. De staat van dienst van het nucleair terrorisme is dusdanig, dat zelfs ermee dreigen aan geloofwaardigheid verliest. Stel, op 25 maart belt iemand naar het ANP dat ergens bij Madurodam een kernbom op scherp staat, die afgaat als niet per direct in heel de EU de sharia wordt ingevoerd.

Zou Edwin Bakker, hoogleraar contraterrorisme aan de Universiteit Leiden, dit geloven? 'Je kunt maar beter zeggen dat je het niet gelooft, want al zou je het geloven, dan heb je toch geen handelingsperspectief.' Anders gezegd: het is onmogelijk om een grote stad als Den Haag in een halve dag te evacueren.

gaat niet gebeuren

Bakker somt op welke factoren nodig zijn eer een groepje extremisten een goed functionerende kernbom kan produceren: theoretische kennis, de juiste apparatuur, splijtbaar materiaal, een veilige omgeving en de motivatie om het project tot een goed einde te brengen, en natuurlijk het geld om dit alles te betalen. 'Die factoren zijn nog nooit bij elkaar gekomen,' stelt Bakker onomwonden, 'en dat gaat gewoon niet gebeuren.'

De theoretische kennis is inderdaad op internet voorhanden, en de motivatie en het geld in sommige gevallen ook, maar daar houdt het wel zo'n beetje op. Als je er al in zou slagen om honderd kilo hoogverrijkt uranium of twintig kilo plutonium te kopen of te stelen, is het bouwen van een atoombom precisiewerk waar veel specialistisch vakmanschap voor nodig is. Zelfs Noord-Korea produceerde bij de eerste test een 'sisser', een bom die een explosie van maar een paar honderd ton TNT-equivalent produceerde. Dat is zoiets als de vuurwerkramp in Enschede.

macho-gedoe

Extremisten leven bijna per definitie in een milieu waar mensen elkaar niet vertrouwen en samenwerking gefnuikt wordt door rivaliteit en macho-gedoe. Bakker: 'Er is nog nooit een terreurgroep geweest die jarenlang in een veilige omgeving functioneerde.'

Van Al Qaeda, dat in Afghanistan toch lang vrijwel ongestoord zijn gang kon gaan, zijn pogingen bekend om aan splijtbaar materiaal voor een bom te komen. Hun enige wapenfeit is, dat ze veel geld kwijtraakten aan oplichters die nutteloze rommel leverden. Nadat hun kampen waren veroverd door Amerikaanse troepen, was de conclusie dat Al Qaeda geen flauw benul had wat er echt nodig was om een atoombom te bouwen.

Volgens Bakker is binnen de veiligheidsdiensten de betekenis van de afkorting WMD steeds meer verschoven van Weapons of Mass Destruction naar Weapons of Mass Disturbance. Een grote klap die een complete stad uitroeit is niet plausibel, het gevaar zal komen van een vuile bom of een aanslag op een transport van hoog-radioactief afval, bijvoorbeeld op een trein naar de nucleaire berging in Gorleben. Dat kan grote paniek en chaos veroorzaken, 'maar,' aldus Bakker, 'het is toch heel iets anders dan een paddenstoelwolk.'

Wellicht kan een van de schouder afgevuurde anti-tankraket de bepantsering van zo'n afvalcontainer doorboren, zodat een klein deel van de inhoud verpulvert en in de omgeving terecht komt. Bakker: 'Al zit er alleen maar een deuk in zo'n container, hoeveel kilometer in de omtrek zou jij evacueren als je burgemeester was?'

agenda bepalen

Volgens Bakker gaat het terroristen niet primair om het maken van slachtoffers, maar om het genereren van angst, om zo de agenda te bepalen. Wilde verhalen over het effect van een vuile bom en irrationele angst voor radioactiviteit zijn dan een geschenk uit de hemel.

Een organisatie als de Federation of American Scientists beweert dat een simpel explosief met een paar gram cobalt-60 (onder meer gebruikt in ziekenhuizen voor bestraling van kankerpatiënten) een stad als Amsterdam voor decennia onbewoonbaar zal maken, maar dan gaan ze ervan uit dat schoonmaken van het gebied onmogelijk is. In feite zal zelfs de eerste regenbui al een groot deel van het cobalt-60 het riool in spoelen, waar het relatief weinig kwaad kan.

Natuurlijk is er voor de overheid geen reden om achterover te leunen, maar ook is er alle reden om nuchter met zulke dreigingen om te gaan. Bakker: 'Ik ga heus nog wel meemaken dat terroristen ergens een vuile bom tot ontploffing brengen, want dat is gewoon haalbaar. Technisch gesproken is er dan niet zoveel aan de hand, maar de groepspsychologie die ontstaat als er mannen in witte pakken opduiken om alles schoon te maken, dat is een heel ander verhaal.'

-------------------------------------
Meer weten over de geschiedenis van nucleaire technologie? Spijker jezelf bij met deze timeline van het the Hague Center for Strategic Studies.
-------------------------------------

De Kennis van Nu (NTR) besteedt op zondag 23 maart (19.45, Nederland 2) aandacht aan de Nuclear Security Summit.

De Kennis van Nu op radio (NTR) heeft een special over de Nuclear Security Summit op vrijdag 21 maart (21.00, radio 5)