Na de bioscoophit Being John Malkovich kon de volgende film alleen maar tegenvallen. Human Nature was gek maar ook erg onbevredigend. Was Charlie Kaufman wel de grote scriptschijver waar iedereen hem voor hield? Het antwoord is bevestigend. Adaptation en Confessions of a Dangerous Mind, die nu beide in première gaan, onderstrepen Kaufmans vakmanschap.

Voor iemand die na elke première roept dat hij van tevoren nooit gedacht had dat zijn scenario ook verfilmd zou worden, is de score nog niet zo gek. Vier films in vier jaar.

Het begint allemaal in 1999. Being John Malkovich wordt dé bioscoopsensatie van het jaar. Het bewijs dat er in Hollywood niet uitsluitend voorgekauwde genrefilms worden gemaakt. Een film zo gek, zo onvoorspelbaar en tegelijk zo ambitieus, dat iedereen zich afvraagt wie zoiets kon verzinnen.

Charlie Kaufman dus, een verlegen, eigenzinnige veertiger uit New York, die daarvoor zijn geld verdiende door grappen te bedenken voor de tv-shows Get a Life en The Dana Carvey Show.

Op Being John Malkovich volgt het teleurstellende Human Nature. Weer gek, onvoorspelbaar en ambitieus, maar tegelijk doelloos, onbevredigend en veel te geconstrueerd. Grote vraag in Hollywood: is Kaufman een eendagsvlieg?

Inmiddels is het antwoord daarop duidelijk geworden. In december 2002 kwamen in Amerika twee nieuwe films uit die het vakmanschap van Kaufman in dikke lijnen onderstrepen. Malkovich-regisseur Spike Jonze verfilmde Adaptation, en acteur George Clooney debuteerde als regisseur met Confessions of a Dangerous Mind. Beide films gaan deze week in Nederland in première.

Voor zowel Adaptation als Confessions baseerde Kaufman zich op bestaande boeken, al veroorloofde hij zich voor Adaptation wel erg veel vrijheden. Wat eigenlijk een bewerking van Susan Orleans bestseller The Orchid Thief had moeten worden, werd een film over writer's block, zelfhaat, Angst (met hoofdletter A) en werken in Hollywood. En vooruit, ook een beetje over orchideeën.

In de film volgen we, tot op zekere hoogte, de werkelijke problemen die Kaufman had met het omzetten van Orleans boek naar een script. We zien hoe het filmpersonage Charlie Kaufman worstelt met het boek (' There is no story in the book!') en uit arren moede maar besluit een film over die worsteling te maken. Met daarin vervlochten scènes uit het boek, waarin schrijfster Orlean valt voor John Laroche, een gepassioneerde orchideeën-' stroper' uit Zuid-Florida.

In de film heeft de neurotische Charlie een tweelingsbroer, Donald, die veel luchtiger door het leven gaat. Ook hij is scenarioschrijver, al staat zijn werkwijze haaks op die van Charlie. Donald is de typische Hollywood-broodschrijver, die zich strikt houdt aan de wetten van scriptgoeroes als Syd Field en Robert McKee. Dit tot ongenoegen van Charlie, die zijn broer toebijt: 'Schrijven is een reis naar het onbekende, niet het inelkaar zetten van een bouwpakket.'

Dat Charlie zijn broer toch nodig heeft blijkt uit het waanzinnige slot van Adaptation, dat, zo wordt gesuggereerd , door Donald is geschreven (op de aftiteling prijken ook hun beider namen). Het zo uit een tweederangs Hollywood-actiethriller gelichte slot is de zoveelste keer dat verschillende werkelijkheden doorelkaar worden geschud, en zal het toch al verwarde publiek definitief in twee kampen verdelen. Zij die meegaan in de grap en degenen voor wie de opstapeling van ironie nu wel genoeg is.

Confessions of a Dangerous Mind is Kaufmans bewerking van de gelijknamige, ' ongeautoriseerde autobiografie' van voormalig Gong Show-host Chuck Barris. Klaarblijkelijk had hij hier minder problemen bij het omzetten van boek naar script. Wellicht omdat de werkelijkheid in Barris' autobiografie al verwrongen genoeg is.

Barris, in de jaren zestig en zeventig bedenker van infantiele tv-spelletjes als The Dating Game, The Newlywed Game en de The Gong Show (een voorloper van onze Idols), beweerde namelijk ook een huurmoordenaar van de CIA te zijn geweest, en als zodanig 33 doden op zijn geweten te hebben. De reisjes die winnaars van de Dating Game kregen, zou hij als dekmantel voor politieke aanslagen hebben gebruikt. Vandaar dat hij regelmatig een romantisch weekend in Helsinki weggaf, of een trip naar West-Berlijn.

Kaufman schreef het script voor Confessions nog vóór Being John Malkovich, maar zag in de jaren daarna elke poging de film van de grond te krijgen mislukken. Regisseurs als David Fincher, Darren Aronofsky, Curtis Hanson en Sam Mendes beten hun tanden erop stuk. Na vijf pogingen en evenzovele mislukkingen, was het uiteindelijk George Clooney die het project wist vlot te trekken. Hij was zo onder de indruk van het script, dat hij de film, waarin hij een bijrol vertolkt als CIA-agent Jim Byrd, desnoods zelf wilde verfilmen.

Clooney blijkt een verrassend goede regisseur. Hij liet zich omringen door vaklui die hij nog kende van eerdere films - de cameraman van Three Kings, de editor van Ocean's 11 - en zijn enige fout is hooguit dat hij teveel zijn best heeft gedaan. Inventieve kadrering, ongewone camerastandpunten, aparte kleuren voor elke periode (de film speelt zich af in de jaren '50, '60, '70 én '80), je kan het zo gek niet bedenken of Clooney gooit het in de strijd. Het is allemaal een beetje veel soms , maar de film zakt nergens in en het acteren, met name van Sam Rockwell als Barris en Drew Barrymore als zijn geliefde Penny Pacino, is in de roos.

Ondanks de nadrukkelijke aanwezigheid van Clooney de regisseur draagt Confessions nog steeds het stempel van de schrijver. Clooney keerde dan ook terug naar Kaufmans oorspronkelijke script, dat door de verschillende regisseurs die aan het project verbonden waren geweest vrijwel onherkenbaar was herschreven.

Zodat we in Confessions kunnen genieten van de typische Kaufmaneske preoccupaties die we ook in Adaptation aantreffen: zelfhaat, wanhoop , en de wens iemand anders te zijn.

Er zijn nog meer overeenkomsten tussen beide films. Zo is Adaptation makkelijk te lezen als een aanval op het hersenloze Hollywood, terwijl in Confessions de grond gelijk gemaakt wordt met de terreur van banale televisie. 'Iedere Amerikaan zal zijn of haar eega verloochenen voor een koelkast,' is Barris' heilige overtuiging. Het overdonderende succes van zijn exhibitionistische shows geeft hem gelijk.

Beide films beginnen ook met het hoofdpersonage dat krom gebogen over zijn typemachine zit, wanhopig tikkend aan een ander, beter, en interessanter leven. Afgaand op deze beelden moet Kaufman wel een erg ongelukkig mens zijn.
Hoewel de neurotische New Yorker in interviews toegeeft niet vrij van angsten en zorgen te zijn, lijkt hij toch weinig op de te dikke, kalende, zwetende Kaufman uit Adaptation. In werkelijkheid is hij klein, tenger en in het bezit van een volle bos haar.

Overdrijving en manipulatie van de werkelijkheid, het gebeurt in Kaufmans films zo vaak dat je er als kijker kregelig van zou worden. Met name tegen het eind van de film, in filmjargon de derde akte, wil Kaufman nogal eens ontsporen.

Het is kritiek die hij blijkbaar vaker te horen heeft gekregen. Zo laat hij in Adaptation scriptgoeroe Robert McKee de wanhopige Charlie nog eens uitleggen dat 'the last act makes a film,' en mag alter ego Donald, die in het echt natuurlijk niet bestaat, zeggen dat het script voor Being John Malkovich fantastisch was, 'except for the third-act denouement.'

Kaufman onderkent de kritiek, maar of hij zich die ook aantrekt is een tweede. Ook in Adaptation wordt aan het eind de hele film op zijn kop gezet. En het had nog erger gekund, want in Kaufmans oorspronkelijke script was sprake van een metershoge moerasaap, die Charlie van een wisse dood moest redden (precies zo'n deus-ex-machina oplossing die volgens de scriptgoeroes taboe is).

De moerasaap zit uiteindelijk niet in de film, omdat regisseur Jonze begreep dat dat te veel van zijn publiek zou vergen. Zoals ook George Clooney de derde akte van Confessions heeft laten herschrijven. Het oorspronkelijke einde was naar verluidt te plotseling, te onwaarschijnlijk. Clooney koos voor een logischer - zij het somberder - slot, meer in lijn met de rest van het verhaal.

Er zijn geluiden dat Kaufman binnenkort zijn eigen scripts wil gaan verfilmen. Maar hoe zal Kaufman de regisseur ooit Kaufman de scenarioschrijver in toom kunnen houden?
Gokje: door over die onmogelijke tweestrijd een hilarische film te maken.