Jean-Luc Godard maakte na zes jaar met Film, Socialisme weer een lange film. Arrogant, veeleisend en volstrekt uniek. En dat geldt niet alleen voor de film.

Stel, u was niet jong, hip en cinefiel in de jaren zestig. En u hebt niet onlangs Jean-Luc Godards vier dvd’s tellende Histoire(s) du Cinéma van voor naar achter doorgewerkt. Dat betekent dat u tijdens IFFR nietsvermoedend en ongewapend Godards Film, Socialisme kunt binnenwandelen, de eerste lange film die de legendarische regisseur sinds 2004 afleverde.
Gezien de, laten we het vriendelijk zeggen, enigmatische aard van de film zullen sommige toeschouwers onaangenaam of misschien juist aangenaam verrast zijn. Voor ondergetekende geldt dat de première in Cannes afgelopen mei de enige vertoning op het festival was waarbij hij mensen woedend de zaal uit zag lopen.

Waarom moet Film, Socialisme dan toch gezien worden? En wie is Jean-Luc Godard?
Zowel op handen gedragen als vervloekt, een revolutionair filmmaker volgens de een, een verdwaalde, pretentieuze charlatan volgens de ander. Ook al betwist niemand de enorme invloed die zijn vroege werk heeft gehad op de filmkunst.
Als een van de geestelijk vaders van de Franse Nouvelle Vague beleefde Godard alle hoogte- en dieptepunten van het artistieke leven. Van het overweldigende succes tussen 1959 en 1966 door films als A Bout de Souffle en Le Mépris tot een obscuur bestaan in de coulissen dankzij politieke films in de jaren zeventig en autobiografisch werk in de jaren tachtig.

Dat veranderde tussen ‘89 en ’98, toen Godard zijn Histoire(s) du Cinema regisseerde. Een kolossaal filmisch essay dat de kunst van de cinema probeerde te vangen in een fragmentarische taal, een alfabet van beelden dat de fictie en non-fictie van de twintigste eeuw kon navertellen en kon laten zien waar de kunstvorm voor stond.

Narrenschip
Dat was tien jaar geleden. Nu is er Film, Socialisme , een film die in losse fragmenten zowel de twintigste eeuw en de menselijke natuur te lijf gaat als onze pogingen grip te krijgen op de geschiedenis. Is cinema de taal die ons daarbij gaat helpen, vraagt Godard. Want als je alle strijd en onrecht ziet als vormen van onbegrip, dan zou een gemeenschappelijke taal ons kunnen helpen. Een taal die dan wel dieper moet gaan dan woorden.

Het eerste deel toont een cruiseschip op de Middellandse Zee dat zowel een moderne verbeelding is van het narrenschip van Jheronimus Bosch als de Bijbelse toren van Babel waar niemand elkaar verstaat. Ook de toeschouwer niet, tenzij die Frans spreekt, waarover zo meer.

Het tweede deel speelt zich af bij een tankstation op het Franse platteland waar kinderen in gesprek gaan met hun ouders over broederschap, rechtvaardigheid en kunst. Kan de oudere generatie haar gedrag verantwoorden tegenover de jongere generatie?

Trailer Film socialisme (2010, Jean-Luc Godard)

Koe
Na de vertoning van Film, Socialisme in Cannes was het publiek sterk verdeeld. Sommige journalisten waren al geïrriteerd dat Godard op het laatste moment zijn persconferentie had afgezegd waardoor zij hun broodnodige citaten moesten missen voor de nieuwsberichten. Maar toen vervolgens bleek dat de film alleen hier en daar ondertiteld was met het gebrekkige ‘Navajo-Engels’ dat Indianen in oude westerns spraken, hadden sommigen er genoeg van. Obscuur gezever was het oordeel . Maar anderen werden en worden nog steeds geprikkeld door Godards veeleisende visuele spel.
De stijl van Film, Socialisme is niet anders dan die van Histoire(s).

“Godard denkt als een koe”, zei de voormalig hoofdredacteur van filmblad Cahiers du Cinema Jean-Michel Frodon na een speciale vertoning van de film in New York. “Hij is aan het herkauwen.”
Dat betekent: vergeet chronologie en vergeet het conventionele verhaal met een begin , midden en eind. De beelden krijgen geen betekenis in een keurige montage zoals in de klassieke cinema het geval is. Nee, beelden praten met elkaar, ontregelen elkaars betekenissen. Doordat ze contrasten vormen, bijvoorbeeld wanneer historische beelden van nazi’s te zien zijn tegenover het beeld van de bejaarde nazi op het cruiseschip. Of juist doordat ze op elkaar rijmen, zoals met een beeld van de trappen in Odessa uit Eisensteins Pantserkruiser Potemkin naast een eigentijds beeld van schoolkinderen die op diezelfde trappen les krijgen over de geschiedenis.

De betekenis van zulke vergelijkingen is moeilijk in woorden te vatten. ‘Mozes is mijn grootste vijand,’ vatte Godard ooit zijn visie en werk samen. ‘Mozes, die ons met de Tien Geboden teksten bracht maar niet de beelden die God hem geopenbaard had.’ Bij Godard draait alles om het beeld. Een dansende vrouw die op het schip tevergeefs door een ruit probeert te springen, laat iets zien over de grenzen van de perceptie. En over de moeilijkheid om van de ene realiteit in de andere te stappen. En over nog veel meer.

Hemel
Alle beelden zijn zo op meerdere manieren te duiden. Dat maakt Film, Socialisme tot een uitzonderlijke ervaring. Maar het geduld en het analytische vermogen van de toeschouwer worden wel op de proef gesteld. Sarcastisch zoomt Godard in op twee boeken die de verdwaalde kijker meer betekenis geven over wat hij ziet: André Gides De Enge Poort en Honoré de Balzacs Verloren Illusies, twee boeken over het contrast tussen het goddelijke en het wereldlijke, over de onmogelijkheid van liefde in een op verovering en overleven gerichte wereld. Weer dat contrast. De aarde versus de hemel, stelt de film ergens. Of: De droom van de staat is alleen zijn, de droom van het individu is samen zijn. Of: de kwadratuur van de cirkel. Tegenstellingen die zich volgens Godard uitdrukken in onze geschiedenis. En dus in beelden.

Intellectueel? Zeker. Maar verre van obscuur gezever. Dan moet de toeschouwer alleen wel meespelen met de maker en zijn ideeën over filmische conventies loslaten. Want als de werkelijkheid onbegrijpelijk is, waarom moet een film die daarover iets essentieels probeert te laten zien dan wel begrijpelijk zijn? Iedere poging met een conventioneel verhaal grip te krijgen op de geschiedenis en de menselijke natuur is een illusie, stelt Godard. Ook zijn taal van beelden schiet tekort, zal hij moeten toegeven, maar het is wel de taal die de meeste mensen delen, zoals de titel suggereert.

Te zien in Rotterdam:
do 27-1 19:45 Cinerama 1
za 29-1 18:30 Pathé 2
do 3-2 21:30 Pathé 2
vr 4-2 13:00 Pathé 1