chejv mej nü j angst

Dit is het verhaal van een metershoge chihuahua, een monument voor een gelukkige toekomst en Slowaakse Roma die Guus Meeuwis zingen. Kunst als middel om een groep mensen in een minderheidspositie een stem en een plek in de maatschappij te geven. We interviewden de kunstenaars naar aanleiding van hun deelname aan het project We Are Citizens: Breda (NL) – Košice (SK), een kunstproject van Het Makershuis (Den Bosch) in samenwerking met Roma uit Breda en Kosice dat ze zelf liever geen community art noemen.

We gaan terug naar de zomer van 2013, wanneer Michiel van de Weerthof, Klaas Burger en Rieneke de Vries, Natasja d’Armagnac, Mark van den Heuvel (grafisch) en Kirsti Pol (zakelijk) aan de start van een groot project staan. We Are Citizens: Breda (NL) – Košice (SK) is het eerste in een reeks Europese spiegelprojecten. Het is een experiment waarin Breda en Košice een verbinding aangaan, met de Roma als onderwerp. In dit verband wordt door middel van beeldende uitingen een manier gezocht de beeldvorming over de grootste minderheidsgroep van Europa aan de kaak te stellen en misschien wel te kunnen veranderen.

Minderheden zijn de troeteldieren van de meerderheden, of – een doorn in het oog.
Ze wonen in woonwagens, aan de rand van de samenleving en zorgen voor overlast. Dat is het beeld dat de meeste mensen hebben van Roma. Cliché’s zijn waar én niet waar maar deze vooroordelen werken ook als self-fulfilling prophecy. Als een dwangmatig keurslijf waarin de Roma zich bevinden doordat onze gereguleerde samenleving geen oplossing kan bieden. Echter, na een tijd met Roma opgetrokken te hebben, concluderen de kunstenaars dat ze zelden mensen met een dusdanig grote en vrolijk makende overlevingsmentaliteit zijn tegengekomen. Zelforganisatie en beeldvorming van binnenuit zijn manieren om tegen de vooroordelen in te gaan maar dit gaat niet altijd goed.  “Weet je waarom we soms stelen? Omdat we niet te eten hebben.”  ze zoeken altijd een manier om binnen de gegeven omstandigheden te overleven. “Mocht er dan toch ooit een atoombom vallen, dan sterft Europa binnen no time uit, maar weten de Roma er wat van te maken.”

Rieneke de Vries en Michiel van de Weerthof vertrokken naar Košice, Klaas Burger en Natasja d’Armagnac bleven bij de Roma in Breda.
En zo kwam het dat op 28 juli in Kecerovce (vlakbij Košice) de eerste ontmoeting tussen een groep Roma-jongeren en twee kunstenaars plaatsvond. Rieneke maakte samen met hen een metershoge chihuahua in een koffiekopje, een beeltenis waarin de Roma herkenden hoe de wereld hen ziet. Door deze enorm op te blazen wordt het kleine keffertje plotsklaps een monument voor hun veerkrachtigheid. Michiel en Rieneke besloten samen met de Roma van Kecerovce, een plaatsje waar overigens 90 % van de inwoners tot deze minderheid behoort, een film te maken waarin op beeldende en luchtige wijze uiting wordt gegeven aan de problemen die de Roma ervaren. In de film zie je een groepje stoere jongens op onnavolgbare wijze een vertolking geven van “Chejv mej nü j angst”. Wat in eerste instantie een grappige poging lijkt om Breda en Košice te verbinden, vormt een metafoor voor taalbarrières en miscommunicatie.

Op 21 juli maakten Klaas en Natasja samen met een Rom een roadtrip langs plekken in Zuid-Nederland waar hij noodgedwongen met zijn familie in een camper verbleef. Op elke plaats die ze aandeden plaatste Klaas een messing staaf met daarop de tekst: “Monument to a Happy Future”. Van deze acties maakte hij een foto, telkens op dezelfde manier. De fotoreeks wordt op deze manier een uiting waarop de afgebeelde plaatsen minder belangrijk zijn dan het universele verhaal dat wordt verteld.

De vraag die rest is of de betrokken Roma hier nu daadwerkelijk iets aan hebben gehad. Ja, zeggen de kunstenaars. De mensen die deelnamen aan het project hebben op eigen wijze en van binnenuit, aandacht voor hun situatie gevraagd. Hun betrokkenheid bij het project was groot, dit werd vooral duidelijk toen ze en masse aanwezig waren bij de skype gesprekken tussen de twee landen. Door de uitvoerige gesprekken die tussen hen en de kunstenaars zijn gevoerd werd voor hen de onderliggende laag ook zeker duidelijk. “Als je vooral bezig bent met overleven is kunst nogal een ver-van-je-bed-show. Maar de autonome mentaliteit kan als geen ander aannames en patronen aankaarten, andere perspectieven bieden en aansporen om voor jezelf na te denken.” Roma zijn trots op hun cultuur maar door de negatieve aandacht die ze meestal krijgen waren ze in het begin schuchter die trots te uiten. In de werken die zijn gemaakt door de kunstenaars klinkt die trots door. Alle werken en een omschrijving van de context van het ontstaan ervan zijn gebundeld in een publicatie.

Een metershoge chihuahua, een monument voor een gelukkige toekomst en Slowaakse Roma die Guus Meeuwis zingen zullen de wereld niet structureel veranderen. Maar door kleine ingrepen in ogenschijnlijk uitzichtloze situaties te doen en deze naar de buitenwereld te presenteren ontstaat aandacht voor universele problemen. En zo komen we er door kunst zomaar achter dat bibberende chihuahua’s helemaal niet bijten.