Een goed land om te moorden

 

Er ligt een lijk in de straat. Kogel door het hoofd. Nou en? Vertel eens wat nieuws. Eergisteren lag er ook een lijk. En op het kruispunt bij dat stoplicht zijn de afgelopen maand op klaarlichte dag drie mensen doodgeschoten. Wilden niet snel genoeg hun dure auto inleveren bij de overvallers. Maar wat wil je, dit is Guatemala-Stad.

 

Twee straten verderop zit de delegatie van de Europeses Unie in een groot kantoorcomplex. Daar kun je niet naar buiten komen met je laptop in je hand, een foutje dat nieuwkomers nogal eens maken. In het gunstigste geval word je alleen van die computer beroofd, in het slechtste beland je in het lijkenhuis.

 

Een vriendin gaat ’s avonds om een uur of negen bij ons weg. Tien minuten later staat ze weer voor de deur: is ze verderop in de straat met haar auto klem komen te zitten tussen twee wagens waarvan de inzittenden elkaar onder vuur nemen.

Op zondag is de Reforma, de hoofdboulevard van de stad, afgesloten, dan mogen de mensen er in alle rust fietsen en rolschaatsen. Op zo’n dag in mei rijdt de advocaat Rodrigo Rosenberg daar een beetje rond op zijn mountainbike, tot hij van zijn fiets wordt geschoten. Een paar dagen later duikt er een video van de dode op: ‘Als u mij nu ziet komt dat doordat ik ben vermoord, in opdracht van president Colom.’

 

Het zijn zo maar wat voorbeelden van het extreme geweld in Guatemala. Ik heb op meer plekken gewoond waar de veiligheid niet echt top was, en ook mijn huidige standplaats Mexico blinkt bepaald niet uit in bescherming tegen de gewelddadige medemens. Maar nergens heb ik de permanente atmosfeer van onveiligheid sterker en bedreigender gevoeld dan in de bijna twee jaar die ik in Guatemala doorbracht. En dan woonde ik nog in een van de beste buurten van de hoofdstad, daarbuiten ging het er aanzienlijk wilder aan toe.

Op een zondagmiddag begin 2007 dringt een groep gewapende mannen de gevangenis van El Boquerón binnen, waar ze vier gedetineerden de keel afsnijden en hun lichamen met kogels doorzeven. Daarna hebben ze alle tijd de gevangenis te verlaten en in het niets te verdwijnen.

 

De vier slachtoffers zijn politieagenten die verdacht worden van de even brute moordpartij op drie parlementsleden van het naburige El Salvador. Hun verkoolde en met kogels doorzeefde lichamen zijn een week eerder aangetroffen in een uitgebrande auto op een landweg in het centrum van Guatemala. Een van de drie was Eduardo D’Aubuisson, de 31-jarige zoon van Roberto D’Aubuisson, die in de beginjaren van de burgeroorlog in El Salvador in de jaren tachtig werd beschouwd als de leider van de doodseskaders in El Salvador.

 

Het vermoeden dat politieke motieven een rol speelden bij de executie van de parlementariërs wordt gevoed door het feit dat deze plaatsvond exact op de vijftiende verjaardag van de dood van Roberto D’Aubuisson.

Een paar dagen later worden echter verrassenderwijs vier politieagenten van een elite-eenheid tegen de georganiseerde misdaad aangehouden als mogelijke daders. President Berger van Guatemala verklaart dat de executie van de drie Salvadoranen het gevolg van ‘een vergissing’ was geweest: de agenten hadden hun slachtoffers aangezien voor drugshandelaren en om hun vergissing te verbergen hadden ze ze vermoord en hun auto in brand gestoken.

 

Een onwaarschijnlijk verhaal, ook al probeert de hoogste baas van de politie het te beargumenteren met een tot dan toe ongehoorde bekentenis: ‘Meer dan 2000 agenten hebben banden met ontvoerders, drugshandelaren en andere criminelen.’

 

Guatemalteekse mensenrechtenorganisaties zien in de moordpartijen een bewijs ‘dat de Guatemalteekse staat in de praktijk is gegijzeld door de georganiseerde misdaad en de drugsmaffia’s’. Zij vrezen dat de ware daders van de moord op de parlementsleden nooit gestraft zullen worden.

De ‘affaire’ is kenmerkend voor de situatie in Guatemala in die dagen: moorden aan de lopende band, verweving van politiek, criminelen, politie en om, een nadrukkelijke link met het burgeroorlogverleden, en straffeloosheid voor de daders. In Guatemala worden bijna 6000 mensen per jaar vermoord, op een bevolking van twaalf miljoen. Dat is een gemiddelde van zestien per dag. Elke dag.

 

Hier lijkt iedereen er vrolijk op los te moorden, drugsmaffia’s, de maras (jeugdbendes), de politie, het leger, de gewone straatcriminelen, de mannen die genoeg hebben van hun vrouw. En ze komen er mee weg. Slechts in twee procent van de gevallen wordt een dader gepakt en veroordeeld. Zolang de straffeloosheid de norm blijft, geldt de conclusie van VN-rapporteur Alston: ‘Guatemala is een goed land om te moorden.’

 

De situatie is zo schrikbarend dat de wereld zich er mee gaat bemoeien. De internationale VN-commissie tegen de straffeloosheid in Guatemala (Comisión Internacional contra la Impunidad en Guatemala, cicig) moet proberen het werk van de justitie op te knappen, wat slechts mondjesmaat lukt. ‘Als de autoriteiten nu niet optreden zijn de Mexicaanse kartels over twee jaar de eigenaren van Guatemala,’ zegt CICIG-baas Carlos Castresana in 2008. ‘Het veiligheidssysteem is van de negentiende eeuw en de georganiseerde misdaad opereert met technologie van de 21ste eeuw.’

Twee jaar later is die voorspelling zo goed als bewaarheid, en op dat moment mag Claudia Paz aan de bak. Een op het oog heel verlegen dame, die zachtjes praat en nooit haar stem verheft. Zij is afkomstig uit de wereld van de mensenrechten en tot verbazing van vriend en vijand benoemd tot Fiscal General, hoofd van het om. Zij mag een begin maken met het uitmesten van de in bloed gedrenkte stal.

 

De verwachtingen over de uitkomst van de ongelijke strijd zijn op zijn zachtst gezegd niet hooggespannen, maar de eerste vrouw op deze post gaat onmiddellijk voortvarend aan de slag en doet wat geen van haar voorgangers durfde of kon doen. Zodra zij aantreedt in december 2010 verzamelt ze alle functionarissen van het om in de hal van het gebouw om ze te zeggen: ‘Er komen veranderingen, een hoop veranderingen.’

 

Om te beginnen maakt ze intern schoon schip. In de film is te zien dat haar assistente haar meldt dat een aanklager verstek heeft laten gaan bij een proces waar hij diende te verschijnen: ‘Ontsla hem.’ Het is de grootste zuivering in de geschiedenis van het om. Sommigen vliegen er uit omdat ze twintig jaar niets hebben uitgevoerd, anderen omdat ze banden met de georganiseerde misdaad hebben.Zoals de chef van de afdeling Drugsbestrijding die de maffia’s informeerde over op handen zijnde acties tegen hen.

 

Claudia Paz weet het aantal vervolgingen van verdachten en veroordelingen van criminelen te verdubbelen, in het land waar straffeloosheid de norm is. In haar eerste zes maanden worden meer drugscriminelen gearresteerd dan in de tien jaar ervoor, tien keer zoveel gevallen van geweldsmisdrijven tegen vrouwen (nergens worden zoveel vrouwen vermoord als in Guatemala) komen voor de rechter. Het misdaadcijfer in een van de onveiligste landen in de wereld daalt met bijna tien procent.

Het lag voor de hand dat Claudia Paz als Fiscal General ook zou gaan proberen de misdaden uit het verleden te berechten. Eerst liet ze Héctor María López oppakken, ex-stafchef tijdens het bewind van dictator Ríos Montt en beschuldigde hem van genocide en het doen verdwijnen van personen. Later volgde de grote vis zelf, de onaantastbare Ríos Montt. Het was de eerste keer in Guatemala dat een ex-president terecht moest staan wegens schending van mensenrechten, in dit concrete geval vijftien bloedbaden waarbij 1771 indianen van de Ixil-gemeenschap werden vermoord door het leger.

 

Het ongelofelijke gebeurde: Ríos Montt, nog altijd een van de machtigste mannen van Guatemala, werd in 2013 veroordeeld tot tachtig jaar. De tegenactie kwam snel. Een week later annuleerde het Constitutionele Hof het vonnis wegens vormfouten, en even later zette hetzelfde hof Claudia Paz uit haar functie. Paz: ‘Maar hij heeft in de gevangenis gezeten, al was het maar een week. Ik blijf geloven dat er ooit gerechtigheid zal zijn in mijn land. Wat heel belangrijk was, is dat de overlevenden van zijn regime de mogelijkheid hebben gekregen te getuigen voor een rechtbank, in aanwezigheid van de verdachte.’

 

Na haar afzetting solliciteerde Claudia Paz halsstarrig opnieuw naar de functie. Direct nadat het Constitutionele Hof haar naam had doorgestreept vertrok ze met haar gezin uit Guatemala. ‘We dachten dat het verstandig was een tijdje het land uit te gaan’, zegt ze onderkoeld. ‘Het was beter even te vertrekken.’