de semler-mythe

---------------------------------------------------------------------
VPRO Tegenlicht: De nieuwe wijsheid van Ricardo Semler

---------------------------------------------------------------------

 

Dit is het idee: begin een bedrijf waar werknemers in onderling overleg de hoogte van hun salaris bepalen en waar geen vaste werktijden bestaan. Laat werknemers hun superieuren evalueren en vervang bij sollicitatiegesprekken de personeelsfunctionaris door werknemers die met de nieuweling gaan samenwerken. Ontsla zoveel mogelijk managers en geef werknemers de vrijheid om hun eigen verantwoordelijkheid te organiseren. Stimuleer studieverlof. Maak de hele bedrijfshuishouding openbaar en biedt werknemers cursussen aan om die financiële documenten te leren begrijpen en er in bestuursvergaderingen over mee te praten. Het doel van dat alles: gelukkige werknemers.
 

Het is gemakkelijk deze ideeën af te doen als luchtfietserij, ware het niet dat Ricardo Semler (São Paulo, 1959), de bedenker ervan, ze daadwerkelijk in de praktijk bracht en het machinefabriekje Semco, dat hij in 1982 van zijn vader overnam, zo uitgroeide tot een onderneming met een omzet van 200 miljoen dollar per jaar.
 

Dat succes droeg er zeker toe bij dat het boek waarin hij zijn ideeën vastlegde een internationale bestseller werd. Van Maverick: The Success Story Behind the World’s Most Unusual Workplace (in Nederland uitgekomen als Semco-stijl) werden sinds het in 1993 uitkwam meer dan een miljoen exemplaren verkocht en in Nederland is de grens van 50.000 exemplaren inmiddels gepasseerd. 

‘De eerste film die Tegenlicht in 2013 over hem maakte, “De kapitale kracht van geluk”, wordt elke week nog duizend keer online bekeken,’ zegt documentairemaker Kees Brouwer. ‘Elke week krijgen we zo’n overzichtje, een top tien van meest bekeken uitzendingen: allemaal recente uitzendingen, op Semler na, die staat er al twee jaar in.’
 

Na het maken van die eerste documentaire had Brouwer het gevoel dat het nog niet klaar was. Hij bleef Semler volgen, met de nieuwe film als gevolg. Inmiddels wordt Brouwer zelf wel benaderd als Semler-specialist. Hij moet er een beetje om lachen. Onder de indruk is hij zeker, maar een volgeling is hij niet, benadrukt hij. ‘Ik had zijn boek gelezen en vond het fascinerend dat hij die ideeën echt had weten te realiseren, louter door volkomen te vertrouwen op zijn eigen intuïtie. Ik was nieuwsgierig hoe dat er in de praktijk toeging. En toen op een dag stond ik daar in die fabriek. De mensen bleken echt keihard in hem te geloven, in zijn ideeën over hoe je met elkaar omgaat, hoe je het werk organiseert. Iedereen leek heel tevreden met de manier waarop dat gebeurde. Tevreden en gelukkig. Het klopte op een of andere manier.’
 

Iedereen gelukkig? Een beetje scepticus zal er het zijne van denken, en misschien, toch nieuwsgierig geworden – of in verband met een artikel dat hij schrijft – dat boek van Semler er eens bijpakken, om te ontdekken dat de door hem verwachte esoterische zweefpraat ontbreekt en Semler’s ideeën met heldere voorbeelden uit de praktijk van zijn bedrijf worden geïllustreerd. 

We don’t need no education / We don’t need no thought control (...) Teacher, leave those kids alone (...) I have seen the writing on the wall – In de nieuwe documentaire loopt Pink Floyds ‘Another Brick in the Wall’ als een soundtrack onder Semlers betoog. ‘Semler kwam er zelf mee,’ zegt Brouwer, ‘en op een of andere manier klopt het ook wel.’ De tekst sluit naadloos aan bij Semlers ideeën, niet alleen over scholing, maar ook over zijn voorspelling van de komst van een nieuw tijdperk. I have seen the writing on the wall verwijst naar het bijbelboek Daniël. De decadente Babylonische koning Balthazar ontdekt een mysterieuze tekst op de muren van zijn paleis en vraagt Daniël wat er staat. Het einde van uw rijk is aanstaande, zegt de profeet.
 

Het lijkt of de jaren zestig zijn weergekeerd, nu niet in de vorm van een tegencultuur, maar in het hart van de in die jaren zestig zelf zo verfoeide kapitalistische productiemaatschappij. Terwijl (neo-)conservatieve denkers als Roger Scruton en Theodore Dalrymple, en hier te lande Frits Bolkestein en Thierry Baudet met veel bravoure verkondigen dat de jaren zestig de bron zijn van alle maatschappelijke ellende, klinken in managementkringen steeds vaker woorden als ‘vrijheid’ en ‘inspraak’, wordt gesproken over ‘zelf verantwoordelijkheid zoeken’ en ‘loslaten’ en ‘het gaat om de zachte waarden’. In navolging van ideeën als van Semler wordt in Silicon Valley door enkele bedrijven sinds enige tijd naast een CEO en een CFO ook een CHO aangesteld: de Chief Happiness Officer. Chade-Meng Tan is de CHO van Google. Zijn missiestatement: ‘enlighten minds, open hearts, create world peace.’ 

‘Vorig jaar sprak Semler op een dag in Kortrijk,’ zegt Brouwer, ‘er zaten een paar duizend man in die zaal, mannen in pakken. Echt ongelooflijk zo enthousiast als die waren, idolaat bijna, als bij een popartiest. Als je ziet hoe de mensen op hem afkomen, die blik in hun ogen: oh daar is-ie, dat is hem, en ik kom steeds dichterbij en ik ga een handtekening vragen. Ze hebben hun boeken klaar, willen met hem op de foto. Mensen die afloop dan bij hem willen komen, willen van alles bij hem kwijt, bijna als een gebedsgenezer, mensen die ook nog een kwaaltje hebben, ze willen allemaal nog even dat hij zijn hand erop legt. Misschien is het doordat die behoefte zo enorm groot is: dat vinden van geluk, en het idee dat het ook haalbaar is, voor iedereen is weggelegd. Natuurlijk word je daar blij van. Maar ik wantrouw het ook wel een beetje, al die mensen die daar zo geïnspireerd rondlopen, het is too much, en dat effect is natuurlijk heel tijdelijk.’
 

Een van de mannen die in Kortrijk een handtekening vroeg, is Marco Strijks. Strijks geeft Strategie en ondernemen aan de Saxion Hogeschool in Twente. ‘Een les bijwonen zal lastig worden,’ zegt hij aan de telefoon, ‘Ik heb het af en toe over Semler, maar ik bereid niet een aparte les voor, dat is niet Semco-stijl. Ik vraag mijn studenten ’s ochtends: waar zullen we het vandaag over hebben?’

Strijks las Semco-stijl in 1998. ‘Ik hang het nog steeds aan,’ zegt hij. ‘Het gaat om het maken van een betere wereld, om een andere manier van leven. Ik vind dat we allemaal gewoon leuke, inspirerende dingen moeten doen. Op dit moment zit ik bijvoorbeeld in een kroeg te vergaderen. Waarom niet? Als dat nou zo uitkomt. Nee, niet met bier en bitterballen, maar met de laptop op schoot,’ lacht hij. Soms trek ik het boek uit de boekenkast, laat ik het mijn studenten zien, zeg ik: kijk, mijn evangelie – met een knipoog hoor. Er staat trouwens ook een opdracht in, alleen kan ik die niet lezen. Echt een doktershandschrift. Maar het gaat natuurlijk om het gevoel.’ 

Dat Semler zo’n grote aanhang heeft, komt ongetwijfeld door zijn mooie ideeën, en doordat hij die succesvol in de praktijk wist te brengen. Maar het kan de idolatrie misschien toch niet helemaal verklaren. Semler is ook omgeven door al dan niet zelf geconstrueerde mythologie. Zijn verhaal leest als een heiligenleven, als een ‘hoe word ik een goeroe in tien stappen’. Er zijn de wonderbaarlijke werken (alle werknemers gelukkig, het geld stroomt binnen), de even wonderbaarlijke wedergeboorte (Semler zou na een auto-ongeluk zo in de kreukels hebben gelegen dat de toegesnelde hulpdienst in plaats van een ambulance een lijkwagen bestelde. Sindsdien bestaat zijn gezicht naar eigen zeggen voor 43 procent uit titanium), zijn oproep om niet precies te doen wat hij zegt, maar vanuit de eigen intuïtie tot keuzes te komen (ik ben je leider niet, ik leer je slechts vrij te zijn) en dan is er nog het kluizenaarsbestaan: hij komt zelden of nooit op een van zijn bedrijven, zo wil de mare, en leeft teruggetrokken op een landgoed hoog in het binnenland van Brazilië.
 

Dat laatste is ook wat Brouwer vertelt. Semler doet weinig interviews en laat vrijwel niemand in zijn huis toe. Maar is dat ook zo? Een beetje internet-gespit leert dat het aantal interviews aanzienlijk is, en sterker nog, dat nogal wat van die interviews bij hem thuis werden afgenomen. Hoe zit dat? ‘Ik hoor mijzelf nu tegen jou zeggen dat wij als een van de weinigen toegang tot hem kregen,’ zegt Brouwer, ‘maar ik weet ook wel dat ik niet de eerste ben. Je bent toch onder de indruk: dat enorme landgoed, die omgeving. Zodra je daar komt, heb je daardoor toch het gevoel: nou, wij zijn toch maar mooi binnen. Er is wel iets van een spell, een betovering. Het begon ook vreemd. Vlak voordat we aankwamen, belde hij ons om te zeggen dat hij er die eerste dag niet zou zijn. We mochten wel gewoon in zijn huis, overal rondlopen. We hadden maar twee draaidagen. Ongelofelijk frustrerend. Maar op een of andere manier klopt het wel met Semlers filosofie: vervang controle door vertrouwen. Die controle laat hij op zo’n moment zelf los, door te zeggen: kom maar binnen, de deur is open, ga maar vast filmen.’

Een argwanende geest zou kunnen opmerken dat die afwezigheid wel erg mooi past, en dat dat loslaten van controle hier misschien juist een vorm van controle inhoudt. Is Brouwer zonder het te weten in een script terechtgekomen? Zoals die boekverbranding ook; dat is wel een erg mooie bijdrage aan de mythevorming. Daar moet Semler zich toch allemaal van bewust zijn? ‘Ja, dat weet hij heel goed,’ zegt Brouwer. ‘Je stapt wel in een toneelstuk dat iemand al heel lang speelt. Je voelt aan alles: het is zijn podium. Ik bevind me in zijn scenario. Dat merk je ook als je hem vragen stelt. Hij heeft overal over nagedacht. Hij heeft zijn verhaal zo op orde. Je komt er niet doorheen. Ik heb geen vraag kunnen stellen waar hij even over moest nadenken. Je weet niet of je echt bij hem binnenkomt of dat je nog steeds onderdeel vormt van het toneelstuk. “U heeft overal een antwoord op,” zei ik op een gegeven moment, “wat is nou de vraag waar u geen antwoord op heeft?” Maar dan ratelt-ie ook gewoon weer een antwoord af. Ik heb wel de illusie dat ik iets meer zicht heb gekregen op de binnenkant, maar het blijft de raadselachtigste figuur die ik ooit heb gefilmd.’ Het zal dus ook niet de laatste documentaire die Brouwer over ‘zijn’ Semler maakt? ‘Vast niet, nee, vast niet. Hij blijft fascineren. Uiteindelijk wil ik bij Semler ook een keer het punt bereiken dat hij zegt: ik weet het niet, ik weet het niet, Kees wat moet ik doen? Wat zou jij doen? Dat je ergens komt dat je ziet: ah, hij weet ook niet alles, het is een gewoon mens. Zolang ik dat punt niet heb bereikt, kan ik nog wel even doorgaan.’
 

Een dag nadat ik hem spreek, stuurt Marco Strijks een mailtje. Een foto van Semlers opdracht is bijgevoegd. Na een half uur heb ik ontcijferd wat er staat: ‘For Marco, best personal wishes from’. Ik mail hem. Teleurgesteld? Het antwoord komt per ommegaande: ‘Nee hoor, ik had echt helemaal geen idee – :)’

Tegenlicht Meet Up n.a.v. de uitzending op woensdag 11 februari om 20.00 uur in Pakhuis de Zwijger, Amsterdam. Met onder anderen regisseur Kees Brouwer, Kristina Lauche (hoogleraar Organisatieontwerp en Ontwikkeling, Radboud Universiteit) en Laurens Knoop (The School of Life en Brandstof). Toegang gratis, aanmelden via dezwijger.nl/tegenlicht37. Kijk op tegenlicht.vpro.nl voor een Meet Up bij u in de buurt.