Het Spoor Terug / OVT
Ferdinand Domela Nieuwenhuis
Inleidende teksten en draaiboek:
Op 31 december 1996 is het 150 jaar geleden dat Ferdinand Domela Nieuwenhuis werd geboren. In 1846 in Amsterdam.
Daarom vandaag een OVT special geheel gewijd aan Domela Nieuwenhuis.
Kees Slager en Paul van der Gaag praten met Bert Altena, historicus en secretaris van de Stichting F. Domela Nieuwenhuisfonds. Hij is net klaar met een brievenboek (familiebrieven), verschijnt van het voorjaar bij het ISG.
Verder een gesprek met Ronald Spoor die ook bezig is met een brievenboek, maar dan van een medestrijder van Domela, Alexander Cohen, verschijnt ook in het voorjaar bij uitg. Bert Bakker.
Verder fragmenten uit een oude Spoor terug documentaire uit 1990 over Domela Nieuwenhuis met Rindert van Zinderen-Bakker/
Gesprek met Hans Pars en Roel Wuite auteurs van het onlangs verschenen boek 'Verlost te Den Haag', uitg. Ligatuur
Draaiboek
Goedemorgen, het is vandaag 29 december 1996 en anders dan normaal ga ik u nu niet vertellen wat er vandaag precies zoveel jaar geleden is gebeurd. Want dit wordt een bijzondere uitzending, want hij is helemaal - 2 uur lang dus - gewijd aan één man. En die man werd op 31 december 1846 geboren. Dat wil zeggen: overmorgen precies anderhalve eeuw geleden. Die man was Ferdinand Domela Nieuwenhuis, de man die naam zou maken als de eerste socialistische leider van ons land. Een charismatische leider, wiens portret omstreeks de eeuwwisseling op de schoorsteen van vele arbeiderswoningen stond en die met name op het Friese platteland werd vereerd als 'us ferlosser ' .
Over die man gaan we het vandaag dus tot 12 uur hebben. En die 'we' dat zijn collega Paul van der Gaag en ik én de man die zich al jaren met het leven van Domela bezighoudt, Bert Altena. Om te beginnen een reportagefragment van zeven jaar geleden met Bert Altena:
fragment 2
vraag aan Bert Altena: Dat was januari 1990. En nog steeds bezig met Domela? Wat boeit je zo in hem? (verwantschap? ook dominees zoon!) Zojuist een brievenboek afgerond (uitsluitend familiebrieven)
* zullen we het in het 2e uur nog volop over hebben. Stel voor om in het eerste uur vooral Domela als 'publieke' figuur te schetsen en in het tweede figuur meer bij z'n karakter uit te
komen.
* Maar ja, z'n eerste levensjaren was er nog geen sprake van zoiets als 'een publieke figuur', dus toch maar beginnen met de eerste brief uit je boek. Dat is er een van z'n vader, die z'n broer schrijft dat hij een zoon heeft gekregen. En erg blij lijkt hij er niet mee te zijn...
* Waar werd hij geboren? (huis aan Singel schetsen - en milieu van de Nieuwenhuizen)
* Hij volgt het voetspoor van zijn vader en wordt dominee. En z'n eerste standplaats wordt Harlingen. In 1870.
Daar blijkt al snel dat hij geen 'normale' dominee is, hé? (richt afdeling van Vredesbond op/pleit voor oprichting 'volksleger' naar Zwitsers model)
* In Harlingen maakt hij voor het eerst ook kennis met de arbeiders, lees ik in z'n eigen memoires 'Van Christen tot anarchist' -pag 12. (wordt bij staking gevraagd als 'arbiter'
* tekst citeren) - toepraten naar de 19e eeuwse standenmaatschappij .
* Hij blijft maar 1 jaar in Harlingen en wordt beroepen naar Beverwijk. En komt uiteindelijk in Den Haag terecht. Daar breekt hij in 1879 met de kerk. Hij is dus maar 9 jaar dominee geweest. Wat was er met hem gebeurd/ waarom stapt hij uit de kerk?
PAUL:
* Over de periode dat Domela in Den Haag woonde is net een boekje verschenen, ook ter gelegenheid van zijn 150 ste geboortedag. Het heeft als Titel 'Verlost' te Den Haag en is geschreven door Hans Pars en Roei Wuite. Die zitten hier nu ook. Roel Wuite, dat afscheid van Domela hebben de Haagse kerkgangers al jaren kunnen zien aankomen hè? (zie 'recht voor allen'-preek uit 1877)
* Jullie schrijven dat hij in 1879 niet alleen uit de kerk stapt, maar ook uit zijn klasse, (hij wordt toch geen arbeider, blijft bemiddeld man)
* Als hij uit de kerk stapt bestaat zijn eigen blad, Recht voor Allen, al, wat was dat in het begin voor blad?
* Op een gegeven moment doet Domela Recht voor Allen over aan de dan pas opgerichte Sociaal Democratische Bond, waarvan Domela zelf secretaris is. Wat veranderd er dan aan het blad?
(Hans Pars)
* Hoe werd de groep rond RvA door de overheid in Den Haag aangepakt.
* Op een gegeven moment koopt Domela het pand naast de burelen van RvA om te kunnen vergaderen. Walhalla, wat voor rol gaat dat gebouw spelen? (Roel Wuite)
* Ondanks eigen gebouw worden de socialisten toch nog erg in de gaten gehouden, (en blijkt Domela helemaal niet zo’n ophitser te zijn, eerder matigend, blijkt ook uit spionnenverslagen)
* In Amsterdam heeft Domela, zoals we begin dit uur al lieten horen, een monument, in Den Haag niets, maar daar willen jullie nu verandering in gaan brengen?
Succes daarmee, ik hoop dat die straat er gauw komt, zal mij als geboren Hagenees ook goed doen.
Voor we verder gaan laten we nu eerst een lied horen, dat Domela zeker uit het hart gegrepen was: De Wapens Neer, gezongen door Emile van den Bos.
DE WAPENS NEER
Tot zover De Wapens Neer, waarvan de tekst geschreven is door Rindert van Zinderen Bakker, een Domela aanhanger van het eerste uur uit Friesland, de provincie waar Domala onder de arbeiders al snel de naam van "Us verlosser" heeft. Hij trekt onvermoeibaar het land door om propaganda te maken voor het socialisme onder de arbeiders. Daarom wil ik nu een fragment laten horen uit een Spoor Terug uitzending uit 1990, waarin diezelfde Rindert van Zinderen-Bakker herinneringen ophaalt aan die bijeenkomsten waar Domela sprak.
fragment
* Tot zover deze nagespeelde herinnering van Van Zinderen Bakker. Bert Altena, de term 'us verlosser' is al gevallen. Er werd erg tegen hem opgekeken hè?
* Van Domela is bekend dat hij altijd een grote bewondering voor de 'Jezus-figuur' heeft gehouden, ook na zijn vertrek uit de kerk, spiegelde hij zich hieraan?
(Wilde hij als een 'verlosser', een soort moderne Jezus gezien worden?)
KEES:
* Hij wordt niet alleen door z'n volgelingen tot verlosser gebombardeerd, ook z'n tegenstanders helpen een handje door bijna een martelaar van hem te maken, door hem een jaar gevangenisstraf te geven wegens majesteitsschennis. Een absurde veroordeling als je kijkt naar wat hij geschreven heeft, (citaat....)
* Die tijd in de gevangenis is niet gemakkelijk voor hem hè?
* Bij zijn vrijlating krijgt hij een groots onthaal, (eerst Den Haag daarna Amsterdam)
* Niet alleen medestanders grijpen de vrijlating van Domela aan om een reeks van demonstraties te houden, ook zijn tegen standers komen in het geweer, (in Rotterdam de zgn. oranjefurie)
* Vlak na zijn vrijlating uit de gevangenis breekt een andere belangrijke periode uit zijn leven aan, die van zijn Kamerlidmaatschap. Hoe kan het dat een zo controversieel figuur, in een tijd dat arbeiders nog geen stemrecht hebben, toch in de kamer komt?
* Hij werd ongeveer als Janmaat nu behandeld hè?
PAUL:
* Ondanks de manier waarop hij behandeld werd maakte hij zich er in de kamer niet vanaf, maar deed tal van voorstellen en gebruikte de kamer als podium om de socialistische ideeën naar
voren te brengen. Geef eens wat voorbeelden? (Indië los van Holland, 1888)
* Is er ook wel eens een voorstel van hem aangenomen? (of serieus bediscussieerd?)
* Kan je zeggen dat het parlement hem van het geloof in de parlementaire weg heeft genezen?
KEES:
* In Nederland is Domela eind jaren tachtig van de vorige eeuw onbetwist de grote man. Hoe is zijn aanzien internationaal onder de socialisten?
* En wat is zijn betekenis internationaal?
* Zijn kijk op andere socialistische kopstukken, Marx bijvoorbeeld, is in de loop der jaren nogal veranderd.
* Het antiparlementaire standpunt dat hij nadat hij in 1891 uit de Kamer verdwijnt steeds meer gaat innemen gaat hem parten spelen hè?
(Zijn vijanden binnen de beweging gaan dit tegen hem gebruiken)
PAUL:
* In Nederland grijpt een aantal ambitieuze sociaaldemocraten dat antiparlementaire standpunt aan om een scheuring in de beweging te maken en naast de SDB de SDAP op te richten, (met steun van Duitse soc.dem.) Wat betekende dit voor Domela?
* Ook al heeft die SDAP in het begin in Nederland nauwelijks aanhang, internationaal weten ze Domela al in 1996 in een geïsoleerde positie te plaatsen. Hoe kan dat?
(Ligt dat niet ook aan de slechte tactiek van Domela, of was het een vooropgezet plan van Duitse 'kameraden'?)
* Kan je zeggen dat na 1896 de politieke rol van Domela eigenlijk uitgespeeld is?
KEES:
naar Rudolf de Jong toe:
fragment
* Bert, dat Domela Nieuwenhuis museum, daar ben jij ook bij betrokken (als wat ook al weer? secretaris?), dat gaat binnenkort verhuizen, want in Amsterdam trekt het niet genoeg bezoekers. Ik begreep enkele weken geleden uit de Volkskrant geloof ik 1 per week, of 1 per maand?
* Waar gaat het nu heen?
* En vanaf wanneer kunnen we er terecht?
We moeten er nu even uit voor reclame en nieuws, maar na 11 uur praten we nog een uur door over Ferdinand Domela Nieuwenhuis, dan niet over de publieke figuur/de politicus, maar over de persoon Domela en zijn karakter. Dus als u wilt weten of hij gevoel voor humor had of wat voor opvoeding hij zijn kinderen gaf, blijf dan luisteren.
TWEEDE UUR PAUL:
Welkom bij het tweede uur van deze bijzondere aflevering van OVT. Normaal zouden we het nu over het historisch nieuws van deze week hebben en zou u tegen half twaalf naar de Spoor Terugdocumentaire kunnen luisteren. Deze week niet, want we hebben het twee uur lang over Ferdinand Domela Nieuwenhuis. Overmorgen, op oudejaarsdag, is het precies 150 jaar geleden dat deze eerste grote socialistische voorman geboren werd. Tussen tien en elf uur heeft de politicus centraal gestaan, dit uur gaan we het meer over Domela als privépersoon hebben. Net als het vorige uur doen Kees Slager en ik dit weer met Bert Altena, secretaris van de stichting F. Domela Nieuwenhuisfonds, die net een boek heeft afgerond vol brieven die Domela aan zijn familie schreef, een boek van bijna negenhonderd pagina's. Maar voor we met hem verder praten luisteren we eerst naar een gesprek dat ik eerder deze week had met Ronald Spoor, die ook bezig is met de uitgave van een - duizend pagina's dik - brievenboek, geen brieven van Domela, maar van Alexander Cohen, die een tijd lang een medestrijder van Domela was, en ondanks latere meningsverschillen 35 jaar lang, tot aan zijn dood, goed met hem bevriend bleef.
-Fragment
PAUL:
* Bert Altena, wat vindt je van de manier waarop Domela in de brieven van Alexander Cohen naar voren komt: droog, saai, geen gevoel voor humor, een erbarmelijke stijl?
(evt. nog los vragen wat vindt je van 1. gebrek aan humor, 2. koud van hart en niet tot vriendschap in staat, 3. erbarmelijke stijl)
KEES
* Cohen zegt dat hij een van de weinige mensen is die Domela recht voor zijn raap de waarheid zei, heb jij die indruk ook?
Tegelijkertijd was Cohen volgens jouw boek de enige man bij wie Domela kon genieten (op z'n kamertje in Parijs). Wat voor invloed had Cohen op hem?
PAUL
* Domela blijkt thuis nogal burgerlijk te leven en de bohemien levensstijl van Cohen valt bij Domela thuis niet in goede aarde, (briefwisseling over op de grond zitten eten e.d.), klopt dat met het beeld dat jij hebt? (hij nam zijn vriend niet in bescherming toen zijn vrouw en dochters kritiek uitten op de leefwijze van de fam. Cohen en het daar maar 'vies' noemde)
* Cohen zou een radikaliserende invloed op Domela gehad hebben?
* In zijn officieel uitgegeven stukken en boeken schetst Cohen een veel positiever beeld van Domela dan in de brieven die komend voorjaar gaan verschijnen. Spoor denkt dat Cohen woedend zou zijn als hij zou weten dat deze persoonlijke brieven zouden worden uitgegeven. Gaat dat ook op
voor Domela, of denk je dat die als 'verlosser' en man die bij zijn leven al een grote reputatie had er wel rekening mee heeft gehouden?
* Laatste vraag met betrekking tot Cohen. Was joods. Er is regelmatig gesuggereerd dat Domela misschien wel iets anti-Semitisch in zich zou hebben, o.m. in laatste biografie van Meyers, Spoor is daar voor geen enkele aanwijzing tegengekomen in de lange briefwisseling met Cohen,
die er toch om bekend stond antisemieten direct hun vet te geven. Hoe zit het nou met dat antisemitisme, in de correspondentie die jij hebt doorgenomen iets over tegengekomen?
KEES:
Ik stel voor om even naar muziek te luisteren en dan verder te gaan met het brievenboek van Domela zelf. Ik heb een mooie oude opname (uit de tijd dat Domela zelf nog leefde) van De Socialistenmars, gezongen door Emile van den Bosch.
Socialistenmars
* Nu dus het brievenboek, dat jij samen met Rudolf de Jong hebt samengesteld (titel). Het zijn uitsluitend familiebrieven. Dat lijkt een vreemde keuze voor een historicus. Waarom die keus?
(geschiedschrijving ned. arbeidersbeweging - eendimensionale mensen)
* Waarom alleen familiebrieven en niet van en naar intieme vrienden/ waarom geen selectie gemaakt (zelfs de triviale zijn opgenomen) maar (naar het schijnt) naar volledigheid gestreefd? (zou je echt je meest intieme verhalen aan familie vertellen - of juist niet, maar aan echte vrienden? (Alex Cohen bijv. of Jan Rutgers - nu geciteerd in voorwoord over de 'ziekte' van z'n 4e vrouw- Wülem Siebenhaar (p.36) die hem waarheid over z'n zoon zegt - toch zeer informatief).
* In hoeverre liet hij zich in z'n leven door 'de familie' leiden of juist niet. Hoe zijn familie reageert op zijn keuze. Toch geen voorbeelden van echte scheldkanonnade aan zijn adres, terwijl men het misschien wel had gewild. Maar dat deed je niet in zijn milieu... Voorbeelden?)
* Wat voor nieuws leren de brieven ons over zijn karakter? (studeerkamergeleerde ipv volkstribuun/ harde werker/ naïviteit, ook in politiek/ moeite om mensen in te schatten/ zuinig/ tolerant)
* Was dat nieuw voor je?
* Uit familiebrieven moet je ook kunnen afleiden of hij thuisgekomen het socialisme met z'n jas aan de kapstok hing (wat van Wibaut wel wordt gezegd). Was hij thuis 'socialistisch' bezig?
* Je schrijft in je inleiding dat het socialisme voor hem een 'totaalpakket' was. Wat bedoel je daarmee waar blijkt dat uit?
PAUL
* Er zijn nogal wat mythes rond Domela, hé? Z'n jongste biograaf (Jan Meyers) schrijft over "de meest raadselachtige en intrigerende figuur uit de recente Nederlandse geschiedenis". Laten we het eens over een paar mythes hebben.
Om te beginnen: zijn geld. Hij had geld, dat is duidelijk. Maar hoeveel hij had, hoe hij eraan kwam en wat hij er mee deed, is minder duidelijk. Heeft hij het echt allemaal aan 'de beweging' gegeven en is hij arm gestorven? Wat leren z'n familiebrieven daarover? (kreeg veel geld uit erfenissen, dus van familie, zelfs van 'boze' stiefmoeder/ hij ervoer z'n rijkdom als een last - persoonlijke soberheid en vrijgevigheid moesten hem van die last ontdoen)
* Hoe sober leefde hij? (reisde 3e klas en sliep vaak bij arbeiders)
* Hij leende ook geld uit, begreep ik, vroeg hij veel rente? (rente vond hij moeilijk, want dat geld kwam hem eigenlijk niet toe/ hij kon eigenlijk niet met geld omgaan).
* Uiteindelijk houdt hij bijna niks over hé? In 1901 dwingt hij z’n familie min of meer om bij te springen om te voorkomen dat hij failliet gaat. Je noemt dat een dramatisch dieptepunt in de correspondentie. Vertel eens.
* Waarom springt de familie bij?
* wat betekent die affaire voor de verdere relatie met z'n familie?
* Later zit hij weer in de zorgen en dan komt hulp van andere kant, hé? (fonds van arbeiders, die zorgen dat hij in z'n huis kan blijven wonen)
KEES
* Wat m.i. het meest over de man vertelt zijn de brieven, die hij schrijft naar z'n oudste dochter Johanna. Die waren tot voor kort nog geheim, maar nu vrijgegeven...
* Om te beginnen zijn daar de zedenpreken die hij tegen haar houdt als ze in Duitsland studeert. Moet je eigenlijk een stukje van voorlezen.
(verjaarsbrief op haar 21ste - pag. 528).
* Een groot aantal brieven (de latere) is echt geheim, want Johanna moet ze vernietigen, zodat z'n 4e vrouw ze niet onder ogen kan krijgen. En begrijpelijk, want het is één en al geklaag over zijn huwelijk. Johanna komt naar voren als de enige mens bij wie hij echt z'n hart kon uitstorten. Was dat huwelijk echt zo treurig?
* Domela en de vrouwen is ook een mythe. Hij is vier keer getrouwd geweest, maar dat geeft alleen maar aan hoeveel tragiek hij in z’n leven meemaakte. Is er iemand die dan als klaagmuur fungeert? Is duidelijk hoe hij dat heeft opgevangen en ook waarom hij steeds opnieuw weer trouwde?
PAUL
In het boekje 'Verlost te Den Haag' is sprake van een affaire met een vrouw, die de breuk betekende met z'n naaste medewerker Croll. (ze zouden allebei verliefd zijn geweest op dezelfde vrouw) Wat is daar van waar?
* Een andere affaire, met ene Cato, komt wel even om de hoek kijken in een paar roddelbrieven van familieleden. Dat is niks geworden omdat hij niet durfde. Was hij gewoon een brave, bange burgerman als het op vrouwen aankwam?
* Of had hij iets met vrouwen en vrouwen met hem?
KEES
Het slot van je lange inleiding is niet echt om vrolijk van te worden: terwijl andere socialisten en anarchisten van het eerste uur zich gelukkig voelden doordat ze deel hadden aan een beweging met grote idealen, is dat er voor Domela niet bij. Zijn leven wordt gekenmerkt door lijden en door ernst. Hij was dus een tragische figuur. Terwijl je geneigd bent te denken dat hij volop heeft genoten van de aanbidding die hem ten deel is gevallen. Dat was niet zo?
* Op 18 november 1919 sterft Domela, hier in Hilversum. Bert en ik zijn deze week het huis gaan opzoeken. Het stond er nog. Luister maar:
* reportage sterfhuis.