Israël is geen land, maar een verzameling licht ontvlambare onzekerheden,' is een van de favoriete karakteristieken van de Israëlische schrijver Amos Oz. En hoewel de auteur er een broertje dood aan heeft wanneer zijn literaire werk politiek geduid wordt, laat het zich wel degelijk lezen als juist dat: een beschrijving van dat lawaaiige land vol meer of minder neurotische en angstige bewoners. Profeten, analisten, activisten, haviken, peaceniks en zelfverklaarde messiassen - zij het brengers van een hemels of een werelds heil - allemaal denken ze precies te weten hoe de zaak Israël in elkaar steekt. Maar ze zijn het daar helaas nooit over eens.
Dat al die stemmen voortdurend klinken in Oz' literaire werk, is niet toevallig. Amos Oz, die behalve schrijver ook een belangrijk politiek denker is, en vertegenwoordiger van de beweging 'Vrede Nu', zegt immers zelf over het tot stand komen van zijn werk: 'Wanneer ik een duidelijke politieke mening heb, schrijf ik wel een essay of een stuk in de krant. Maar wanneer ik er niet uitkom, wanneer er in mijn hoofd verschillende stemmen tegen elkaar in praten, kan het zomaar gebeuren dat die stemmen uiteindelijk in een verhaal terecht komen.'
Het is gezegd zonder ook maar in het minst afbreuk te willen doen aan de universele reikwijdte van Oz' oeuvre. Want die is groot. Alleen al in zijn laatste roman 'Een verhaal van liefde en duisternis', die de roep om nu eindelijk eens een Nobelprijs voor Oz terecht weer deed klinken, levert hij bij monde van een van zijn grootvaders de lezer het onschatbare woordenpaar 'medeleven en barmhartigheid' als de enige waardevolle richtsnoeren in een mensenleven. En altijd blinkt Oz uit in haarscherpe psychologische portretten. Zij het in het portret van een vrouw die niet kan leven met de even prozaïsche als reële versie van wat ooit een wilde romantische droom was, in 'Mijn Michael', zij het in de beschrijving van een mislukt huwelijk waarvan de partners aan het eind van een van beider levens weer contact zoeken, in Black Box: altijd zijn er genoeg waarheden te vinden die ook buiten Israël gelden.
Maar vaak is er ook dat over politiek kijvende gezelschap . En vaak is er die beschrijving van de stad Jeruzalem als 'één groot vluchtelingenkamp.' En het decor van de kibboetz, waar de oude generatie van hardwerkende socialistische zionisten teleurgesteld raakt in de jongere generatie die liever in de stad in de disco hangt. En evenzeer is er het debat tussen de asjkenazische en de sefardische joden, tussen de seculieren en de religieuzen, tussen de pragmatische zionisten die veilig achter de grenzen van 1967 willen wonen, en de aanhangers van het Groot-Israël, tussen de haviken en de peaceniks. Dat is de wereld van Amos Oz.
VERSCHEURD
Amos Oz werd in 1939 in Jeruzalem geboren als Amos Klausner, uit ouders die afkomstig waren uit Oekraïne en Litouwen. In 'Een verhaal van liefde en duisternis' beschrijft hij zijn jeugd in dat intellectuele Oost-Europese milieu, dat sterk doordrongen was van het gedachtegoed van Ze'ev Jabotinsky, de zogenaamde revisionistische stroming van het zionisme die, anders dan de pragmatici van David Ben Goerion, een Groot-Israël nastreefden met inbegrip van de Westelijke Jordaanoever. Maar zijn hele familie werd evenzeer verscheurd door een liefde voor Europa, dat hen zo wreed had afgewezen, en een leven op een plek die hen eigenlijk wezensvreemd was. Amos Klausners moeder zou aan onder meer die verscheurdheid bezwijken: zij pleegde in januari 1952 zelfmoord.
Mede onder invloed van die gebeurtenis ontstond verwijdering tussen Amos en zijn vader die letterlijk invulling kreeg toen hij op zijn vijftiende het huis verliet en zich vestigde in de kibboets Choelda. Hij veranderde zijn naam in Oz, dat zoveel betekent als 'kracht,' en werd een exponent van dat door zijn vader verfoeide pragmatisch-socialistische zionisme. Oz zou tot 1986 in Choelda blijven wonen en uitgroeien tot de belangrijkste auteur van zijn generatie. En, met name sinds het veroveren van de Westbank en Gaza in de zesdaagse oorlog van 1967, tot een eloquent woordvoerder van de Vrede Nu-beweging die ijvert voor een terugtrekking uit de bezette gebieden.
Volgens Oz, die tegenwoordig in de Negev-stad Arad woont en literatuur doceert aan de Ben Goerion-universiteit in het nabijgelegen Be'er Sheva, is het Israëlisch-Palestijnse conflict een strijd tussen het ene gelijk en het andere. Het gelijk van de Palestijnen dat zij recht hebben op het land dat ze tot 1948 bewoonden, en het gelijk van Israël dat dat de enige plek op de wereld is waar een staat kan bestaan die het een Jood in staat stelt domweg mens te zijn. Zonder door de buitenwereld op gezette tijden steeds weer als 'Jood' te worden gedefiniëerd. Een strijd van gelijk tegen gelijk is een klassieke tragedie, zegt Oz, en er zijn twee mogelijke oplossingen: een Shakespeareaans bloedbad waarin het ene gelijk het andere probeert te overwinnen, en een Tsjechoviaanse oplossing van moeilijke en pijnlijke compromissen. Voor die laatste pleit hij al zijn hele actieve leven: terugtrekking van Israël achter de grenzen van 1967, met als tegenprestatie erkenning van de staat Israël en de garantie van diens veiligheid door Palestijnen en Arabieren. Een gedeelde hoofdstad Jeruzalem en een met Israëlisch, westers en Arabisch kapitaal ondersteunde terugkeer van Palestijnse vluchtelingen. Maar niet binnen Israël omdat dat het einde van de Joodse staat zou betekenen.
Het zijn heldere ingrediënten. Maar als Amos Oz in zijn literaire werk één ding duidelijk maakt, is het dat in Israël iedereen een kok is die de toekomst kan bakken en dat ieder zijn eigen recept heeft. Doordat hij al die stemmen voortdurend in zijn werk door elkaar heen laat praten, door zijn grote vermogen om zich in te leven in de denkwereld van anderen en tegenstanders, lijkt Amos Oz de ideale figuur om mee op zoektocht te gaan naar de Israëlische ziel door de jaren heen. Om uit te komen bij een diagnose van de huidige gemoedstoestand. En van de gevolgen die dat kan hebben voor een regio die even ontvlambaar is als al die Israëlische onzekerheden.
Uit: VPRO Gids nr. 16 (21 t/m 27 april 2007)