Welke wending nam Rusland na Jeltsin (1991-1999) op politiek vlak?
De vraag is in welke mate het regime van Jeltsin democratisch was. Onder Jeltsin was Rusland een semi-autoritair regime; het was absoluut niet democratisch. Jeltsin was zeker geen zuivere democraat, maar er ontwikkelde zich tijdens het Jeltsin-regime wel enige electorale competitie. De oppositiepartijen waren populair en hadden enige macht. Poetin komt uit een andere wereld: hij is voormalig agent van de KGB en FSB, de Russische veiligheidsdienst. Sinds zijn presidentschap slaagde hij er vrij goed in, mede met hulp van de hoge aardolie- en aardgasprijzen, om de macht te consolideren, om de regio’s onder controle te krijgen, om Tsjetsjenië weer terug te krijgen en om oligarchen enige macht te ontnemen. Deze zaken hebben Poetin de steun van de bevolking opgeleverd. Vandaag de dag is de oppositie zwak: deels door interne ruzies en omdat ze worden tegengewerkt door de autoriteiten, maar vooral omdat ze de steun van de bevolking hebben verloren. Het huidige regime zit stevig in het zadel en het lijkt er niet op dat daar snel iets aan zal veranderen.
Tegenlicht vroeg Max Bader naar de recente politieke ontwikkelingen in Rusland en de kansen van oppositiebewegingen binnen het regime van Poetin. Max Bader is promovendus aan de Universiteit van Amsterdam, Leerstoelgroep Oost-Europese geschiedenis en Oost-Europakunde. Hij doet onderzoek naar de externe dimensies van democratiseringsprocessen in de Balkan en voormalige de Sovjet Unie.
Hoe worden de oppositiepartijen dan tegengewerkt?
Men krijgt bijvoorbeeld weinig ruimte om te demonstreren en de oppositie wordt grotendeels uitgesloten van de televisie die voornamelijk aandacht schenkt aan Poetin en zijn mensen. De staatskanalen worden gecontroleerd door het Kremlin, terwijl onder Jeltsin een paar televisiekanalen werden gecontroleerd door de oligarchen, steenrijke zakenmannen. Die hadden hun eigen belangen die soms samenvielen met die van de oppositie. Vandaag wordt de oppositie maar heel af en toe aan het woord gelaten en daarbij meestal minder positief belicht. Maar men kan stellen dat de media in Rusland nooit helemaal onafhankelijk zijn geweest. Iets anders is dat wanneer men een zaal wil afhuren om een verplichte bijeenkomst te houden, men daarvoor geen vergunning krijgt. Deze zaken gelden onder andere voor Kasparov, die zich nu wil profileren als één van de liberale politici.
Zijn de eisen die worden gesteld aan de oppositiekandidaten om te mogen deelnemen aan de presidentsverkiezingen nieuw?
De eis om handtekeningen te verzamelen was er altijd al. Dit wordt geëist van de presidentskandidaten van wie de partij niet is vertegenwoordigd in het parlement. De leider van de communistische partij, Gennadi Zjoeganov, hoefde dit bijvoorbeeld niet te doen. Kasparov zelf moet dit wel doen, evenals de ander liberale oppositiepartijen die niet in het parlement vertegenwoordigd zijn. Andrej Bogdanov, een politicus die zichzelf een liberaal noemt, is er wel in geslaagd maar daarbij is ongetwijfeld gefraudeerd, want er zijn absoluut geen twee miljoen mensen bereid voor hem een handtekening te zetten. En in werkelijkheid wordt Bogdanov volledig gecontroleerd door het Kremlin. Kasparov zou er waarschijnlijk niet in geslaagd zijn om twee miljoen handtekeningen op een eerlijke manier te vergaren.
Waarom niet?
Eén, omdat hij geen grote organisatie heeft; hij heeft niet genoeg mensen die voor hem op pad zouden gaan om die handtekeningen te verzamelen. Twee, er zouden niet heel veel mensen bereid zijn om expliciet voor hem een handtekening te zetten. De vraag is: “Bent u bereid uw handtekening te plaatsen voor deze presidentskandidaat?” en als daarbij de naam Kasparov wordt genoemd, zijn er weinig mensen die zeggen dat ze voor hem zouden stemmen.
Wat zijn de redenen daarvoor?
Kasparov wordt in het westen vaak voorgesteld als een serieuze oppositiepoliticus. Maar in Rusland wordt hij wel gewaardeerd als schaker, maar als politicus absoluut niet. Hij is van Armeens-joodse origine en dat maakt het praktisch onmogelijk dat hij ooit president wordt. Russen zijn, dat moet je helaas constateren, op een bepaalde manier vrij racistisch. Men heeft vooral iets tegen mensen van de Kaukasus en Centraal Azië. Kasparov ziet er ook uit als iemand van de Kaukasus. Daarbij is hij ook nog eens joods. Antisemitisme is niet erg sterk in Rusland, maar het helpt zeker niet als je president wil worden. In het huidige Rusland moet je gewoon etnisch Russisch zijn om president te worden zoals Poetin, Jeltsin en de toekomstige president Medvedev.
Kasparov heeft ook warme betrekkingen met Amerikaanse instanties en politici. Hij zit bijvoorbeeld in de raad van een aantal Amerikaanse think tanks. Dit zijn zaken die in Rusland bekend zijn en die hem niet in dank worden afgenomen. Hij wordt soms afgeschilderd als een agent van de VS. Daarnaast is het heersende regime heel populair in Rusland. De economie is de afgelopen acht negen jaar ongeveer verdubbeld. De koopkracht en het inkomen van de Russen zijn verdrievoudigd, geloof ik. Er is wel nog steeds een enorme inkomensongelijkheid: de rijken hebben natuurlijk veel meer van geprofiteerd dan de arme mensen. Momenteel zijn er vijftig miljardairs in Rusland en in 2000 was er niet één miljardair. Maar je moet zeggen dat iedereen er in enige mate van geprofiteerd. In dat soort omstandigheden is de kans niet heel groot dat mensen voor een andere politieke kracht gaan kiezen.
Maar tijdens het regime van Jeltsin maakte het land een hevige economische crisis door en toch verkoos de bevolking in 1999 de kandidaat die Jeltsin voordroeg als zijn opvolger: Poetin. Hoe valt dat dan te verklaren?
Dat was destijds heel curieus. Eerst werd Poetin aangewezen als premier van regering door Jeltsin. Op dat moment was hij nog relatief onbekend en had hij geen enkele populariteit. Hij was voormalig hoofd van de FSB, de staatsveiligheid. Maar zijn populariteit is in een periode van enkele maanden sterk gestegen. Dat had onder andere te maken met de tweede Tsjetsjeense oorlog. Poetin heeft dat heel, laat ons zeggen, voortvarend aangepakt. Hij heeft toen ook heel drastische uitspraken gedaan: Hij heeft nare dingen gezegd over de Tjetsjenen en dat leverde hem destijds populariteit op. Uiteindelijk heeft hij de presidentsverkiezingen met 52% gewonnen. Waar ongetwijfeld ook een beetje fraude aan de pas is gekomen. Maar hij was inmiddels wel de belangrijkste politicus. Hij genoot de steun van een paar oligarchen, met name van Boris Berezovski. Deze had het belangrijkste televisiekanaal van Rusland in handen. Op dat kanaal is de verkiezingscampagne van Poetin buitengewoon positief neergezet en die van zijn tegenstanders buitengewoon negatief. De media hebben toen een sterke en natuurlijk een bedenkelijke, rol gespeeld. Berezovski verwachtte waarschijnlijk dat Poetin zijn belangen zou verdedigen, maar dat is niet gebeurd. Berezovski en Poetin hebben ruzie gekregen na een half jaar en Berezovski heeft het land verlaten.
Is het zo dat Poetin allerlei trucs uit de doos haalt om na zijn aftreden als president aan de macht te blijven?
Volgens mij niet. Poetin is nu eenmaal heel populair, dus hij hoeft geen extreme trucs uit de doos te halen om het regime te kunnen voortzetten. Hij heeft iemand aangewezen als zijn opvolger. Dat is in principe niet iets ongewoons; dat deed Jeltsin, dat doet de Franse president en dat doet Jan-Peter Balkenende ook als hij moet aftreden. Poetin heeft iemand aangeduid, maar met de rekenschap dat diegene dan ook president gaat worden. De populariteit van Poetin straalt trouwens af op zijn opvolger. Deze man heet Dmitri Medvedev en volgende maand wordt die waarschijnlijk moeiteloos met 70% van de stemmen verkozen. Poetin zelf wordt waarschijnlijk de nieuwe premier van Rusland. Dat is niet tegen de constitutie, dat mag gewoon. Het betekent wel duidelijk een voortzetting van het regime. Maar ik zou dat geen truc noemen.
Hoe zie je de toekomst: wordt de nieuwe president een marionet van Poetin?
Het is niet helemaal duidelijk of Poetin de belangrijkste man van het land blijft. Misschien wordt hij premier en behoudt hij daarbij de informele macht en geeft hij achter de schermen opdrachten aan de president. Poetin heeft nu al een team van mensen om zich heen waarvan Medvedev één van de belangrijkste leden is. Dit team zal Rusland blijven regeren de volgende jaren. De twee gaan zeker samenwerken als een team, maar men kan niet stellen dat Medvedev een marionet wordt. Het zou bijvoorbeeld ook kunnen dat de twee ruzie krijgen, daar wordt al over gespeculeerd. Maar mij lijkt het heel onwaarschijnlijk. Poetin en Medvedev staan zo dicht bij elkaar, ze werken al jaren samen en hebben dezelfde belangen: in de eerste plaats politieke belangen, maar daarnaast delen ze ook economische belangen.
Laura Starink, voormalig Rusland-correspondent, gaf een interview in het radioprogramma De Ochtenden op 12 februari. De interviewer stelde dat hij uit haar nieuwe boek De Russische Kater had begrepen dat Russen en democratie niet samen zouden gaan. Hoe zie jij dit?
Het wordt inderdaad vaak gezegd dat de mentaliteit van de Russen moeilijk zou samengaan met de democratie. Op dit moment lijkt het daar wel op. Het is verleidelijk om er vanuit te gaan dat de Russen “genetisch” niet geschikt zouden zijn voor de democratie. Maar ik wil daar even niet vanuit gaan. Ik denk dat op de lange termijn geen enkel volk ongeschikt is voor de democratie. Decennialang werd er gezegd dat katholieke landen ongeschikt zouden zijn voor democratie, maar inmiddels is gebleken dat dat niet zo is. Maar nog steeds wordt gezegd dat orthodoxe of islamitische mensen niet geschikt zouden zijn voor de democratie. Ik wil daar niet vanuit gaan. In de eerste plaats is dat niet waar, want de these dat katholicisme en democratie niet samen zou gaan is al verworpen. In de tweede plaats: wanneer men er a a-priori vanuit gaat dat de Russen altijd onder een autoritair regime zullen leven, dan leggen we ons daar bij neer. Terwijl ik denk dat we moeten blijven doorgaan met het bevorderen van de democratie in Rusland.