Het is donderdag 17 maart. Ik ben telefonisch in de wacht gezet bij een Penitentiaire Inrichting waar we de directeur willen spreken. Maar ik kan alles horen wat er in de portiersruimte wordt gezegd.
In de intercom: Hé jij, groen jasje….doorlopen!
Tegen een collega: Wat is dat voor loser.
Tegen mij: een ogenblikje nog meneer.
In de intercom: Sodeju loop je nou door of niet. Bij de groep blijven!
Blijkbaar kunnen de mensen in de portiersloge hekken en deuren bedienen voor groepjes gevangenen die zich verplaatsen door de gevangenis. Ze volgen ze op monitoren.
Nog een keer de intercom: Ja, te langzaam…ga maar terug naar je cel.
Tegen mij, vriendelijk: een ogenblikje nog meneer.
Het is een minuutje machtsspel dat me doet denken aan de archiefbeelden van het Stanford Prison Experiment van Philip Zimbardo, waarin studenten de rol van bewakers en gevangenen spelen.
We zitten in de laatste opnameweek van het portret van Rein Gerritsen en doen nog een ultieme poging om zijn werk in de gevangenissen te filmen. Het is onderdeel van Reins missie: een humaner strafsysteem. Maar Justitie weigert tot dan toe medewerking. Dan blijkt er op het allerlaatste moment toch nog een directeur van een PI te zijn die misschien zijn nek wil uitsteken. Eén van de contacten van Rein mailt:
Hallo Rein,
Ik heb het met onze locatiedirecteur gehad over een eventuele filmopname tijdens jouw voorlichtingsbijeenkomst. Tot mijn verrassing stond hij hier positief tegenover en hij wil zich ook wel inzetten om hiervoor toestemming te krijgen bij DJI.
Een topambtenaar van Justitie zingt het oude liedje:
Jullie verzoek om opnamen te maken in de PI … heb ik voorgelegd aan de Dienst Justitiële Inrichtingen (.…) de ambtelijke en politieke top, wil zich niet committeren aan het werk van de heer Gerritsen. Ik heb geen ruimte om aan jullie verzoek te voldoen.
Het kost de directeur zijn baan als hij ons binnenlaat zonder toestemming van Den Haag. Dus het feest gaat niet door.
Het doel van gevangenis is straffen en beveiligen. Maar daarnaast zou het mooi zijn als er gewerkt werd aan resocialisatie en het tegengaan van detentieschade. Door de geschiedenis heen beweegt de discussie over misdaad en straf zich tussen deze paradoxale uitersten. In de jaren ’50 van de vorige eeuw was opsluiten en vergelden het devies. In de jaren ’70 was er maximaal aandacht voor resocialisatie en humanisering. En nu zijn we weer terug in de tijd.
Gevangenisstraf volgens het Amerikaanse systeem van vandaag helpt niet. De manier waarop die nu ten uitvoer wordt gelegd, maakt de samenleving er niet veiliger op. Natuurlijk zijn er daders die afschuwelijke dingen hebben gedaan en die vast moeten zitten. Maar dat is maar een miniem deel van de 16.000 gedetineerden in Nederland. Gevangenissen zijn gemaakt om te recidiveren. Justitie weet dat. Er zijn voldoende onderzoeken die laten zien dat alternatieven beter zouden werken. Taakstraffen hebben vaak meer zin dan gevangenisstraf, na een taakstraf is de recidive de helft minder dan na een gevangenisstraf (zie dit artikel en het verbluffende commentaar daarop van Tweede Kamerlid Helder)
Rein Gerritsen werkt in het opleidinginstituut van DJI onder andere aan ‘motiverende bejegening’ voor Penitentiaire Inrichtingswerkers. Kort gezegd gaat dat over het omgaan met gevangenen alsof het mensen zijn. De kleine groep mensen bij Justitie die het organiseren begrijpt dus wel degelijk wat er aan de hand is in gevangenissen. Maar de politiek heeft ingezet op repressie en kiest ervoor de schaarse initiatieven die aan een humaner strafsysteem werken onder de pet te houden. Het ministerie wil niet geassocieerd worden met ruimhartig denken over detentie, want dat zou in strijd zijn met de harde oneliners van Opstelten en Teeven.
Zimbardo zegt het in de film als volgt: Het kan niemand wat schelen hoe het in een gevangenis is. Bij elke gevangenisopstand zeggen de gevangenen: We willen als mensen behandeld worden, niet als dieren. Maar de samenleving wil die boodschap niet horen. 'Je hebt de wet overtreden, eigen schuld.' Er wordt meer belastinggeld uitgegeven om mensen in de gevangenis te houden, dan om ze daarbuiten iets zinnigs te laten doen. De gevangenis bevordert resocialisatie niet, maar zorgt ervoor dat mensen grotere misdadigers worden. We betalen voor de mislukking van een sociaal experiment.
Ooit komt er weer een nieuw kabinet in een verlichte periode. De politiek van de angst zal dan weer een politiek van hoop zijn. Een ogenblik geduld alstublieft.