Het oog als wapen

Als burger ben je volledig transparant. Daar hoeven we sinds Edward Snowden in 2013 geheime documenten van Amerikaanse en Britse veiligheidsdiensten naar buiten bracht niet meer aan te twijfelen. Onder het mom van veiligheid houden onze veiligheidsdiensten ons voortdurend in de gaten door telefoon- en internetverkeer af te luisteren en op te slaan. De overheid weet alles over ons. Tegelijkertijd weten wij steeds minder over de overheid. ‘De overheid is ondoorzichtig geworden, er gebeurt te veel op een afstand,’ zegt hoogleraar Filosofie van wetenschap en politiek Huub Dijstelbloem. ‘Dat maakt het moeilijk om te participeren.’

Geen wonder dat het wantrouwen in de overheid groeit. ‘Controle en wantrouwen staan in een kwaad daglicht,’ stelt Dijstelbloem. ‘We associëren het met reaguurders en boze burgers.’ Toch is juist dat wantrouwen in de overheid essentieel voor de democratie. Alleen uiting geven aan ongenoegen door de stem te verheffen is niet meer zo effectief. Kijk maar naar het
Oekraïne-referendum. Dat politici slecht zijn in luisteren, lijkt maar moeilijk tot het establishment door te dringen. ‘Als je te weinig aan de stem hebt, kan het oog dingen blootleggen,’ zegt Dijstelbloem.

Snowden bracht een schandaal aan het licht, maar bewees eveneens dat de burger net zo goed terug kan kijken. Dezelfde technologie die ons transparant maakt voor de overheid, kan de burger aanwenden om de overheid door te lichten. Wat politici het liefst onder de pet houden en in achterkamertjes bespreken, kunnen burgers onthullen.

Toekijken in plaats van je stem verheffen klinkt heel passief, maar dat hoeft het niet te zijn. Wat met stemmen niet lukt, kan de dwingende blik van de massa wel gedaan krijgen. ‘Beeld werkt verplichtend,’ zegt Dijstelbloem, ‘je moet er iets mee.’ Een foto van het aangespoelde lijkje van een Syrisch jongetje maakte los wat maanden van nieuwsberichten en cijfers over omgekomen vluchtelingen niet lukte. Het beeld werd het symbool van het falen van de Europese Unie in het opvangen van vluchtelingen en dwong de politiek om in actie te komen.

Dat beeld de ernst van crisissituaties kan aantonen, en daarmee de publieke opinie kan beïnvloeden, is natuurlijk niets nieuws. Televisiebeelden maakten grootschalige protesten tegen de Vietnamoorlog los. Wat tot dan ver weg op het slagveld gebeurde, kwam opeens de huiskamers binnen. Dit in de gaten houden van de overheid was van oudsher de functie van de journalistiek. Internet maakt nu ook van de burger een detective. Daarvoor hoef je vaak helemaal je stoel niet uit. Verschillende organisaties gebruiken de ogen van burgers om mensenrechtenschendingen aan te tonen.

‘Het oog van de overheid is niet alziend,’ zegt Dijstelbloem. Wat voor de overheid onzichtbaar is, kan de burger soms wel zien. Dat geldt bijvoorbeeld voor een gebied als Darfur. Het is voor de internationale gemeenschap moeilijk om toe te zien op wat er zich afspeelt in de regio in het oosten van Sudan die al dertien jaar het toneel van een bloedig conflict is. Het gebied is gevaarlijk en moeilijk toegankelijk. Journalisten en onderzoekers worden er niet toegelaten. Amnesty International startte in oktober het project ‘Decode Darfur’ om daar wat aan te doen. De organisatie koopt satellietfoto’s en laat die door burgers analyseren. Doe je mee aan het project (en word je ‘Decoder’), dan zoek je eerst dorpjes op foto’s van Google Maps. In een volgende fase krijg je nieuw materiaal van dezelfde plekken en zoek je naar veranderingen en signalen van verwoesting. Dit kan bijvoorbeeld gaan om hutjes die er opeens niet meer zijn of zwartgeblakerde stukken grond. De informatie die dit oplevert, gaat Amnesty gebruiken in combinatie met verslagen van ooggetuigen en slachtoffers als bewijsmateriaal voor mensenrechtenschendingen.

Burgerdetective spelen is niet altijd zo eenvoudig. Voor sommigen is de smartphone het belangrijkste wapen tegen hun eigen repressieve overheid. Via beeld kunnen ze de aandacht vestigen op de misdaden die leger en politie in hun land begaan. Een probleem met beeld is echter dat het eenvoudig te manipuleren is. ‘Het geldt vaak niet als het wetenschappelijk of juridisch bewijs dat nodig is om actie te beginnen,’ zegt Dijstelbloem.

Daar hebben de International Bar Association, een internationale juristenorganisatie, en mediabedrijf LexisNexis wat op gevonden. Vorig jaar lanceerden ze de gratis app EyeWitness to Atrocities. De app voorziet gemaakte foto’s en filmpjes van metadata waarmee te zien is dat ze onbewerkt zijn en waar en wanneer ze gemaakt zijn. Gemaakte beelden worden versleuteld opgeslagen in de app. Vervolgens kan de gebruiker de informatie uploaden naar een online database. Vervolgens gaat een team van juristen ermee aan de slag en roept de verantwoordelijke overheden op om onderzoek in te stellen. Waar nodig worden media ingeschakeld om internationale actie op gang te brengen.

Het gebeurt ook dichter bij huis. De website Bellingcat van de Brit Eliot Higgins brengt sinds 2014 met behulp van een internationaal netwerk van burgeronderzoeksjournalisten misstanden aan het licht. Hiervoor gebruiken ze publiek toegankelijke filmpjes, foto’s en kaarten. Een beroemde zaak is het onderzoek naar de mh17-ramp. In februari publiceerde Bellingcat een rapport waaruit blijkt dat de Russische legertop het besluit nam om de beruchte Buk-raketinstallatie naar het front in Oekraïne te sturen. In het rapport staan van social media geplukte foto’s van soldaten die poseren bij de installatie. Hiermee konden ze een heel netwerk van betrokkenen reconstrueren. Pas in september bevestigde het Joint Investigation Team dat de Buk-installatie uit Rusland komt.

De invloed die je als burger met je stem kunt uitoefenen, is minimaal geworden. Maar helemaal machteloos ben je niet. Wat de politiek niet ziet of het liefst in een diepe la zou laten verdwijnen, kun je als burger aan het licht brengen. Daarmee vervul je een klassieke taak van het parlement. ‘Het parlement is het afgedragen wakend oog,’ zegt Dijstelbloem. Wat je als burger laat zien, kan via de volksvertegenwoordiging op de politieke agenda belanden. Dus, wil je invloed uitoefenen? Schreeuw niet, kijk.