De Plek 17-03-1998
*Kornwerderzand* X=151/152, Y=566/565
Bij Kornwerderzand maakt de Afsluitdijk een knik, zodat het kanon in de kanonkazemat naast de sluiswachterspost de hele Afsluitdijk richting Friesland als schootsveld heeft. De verdedigingswerken van
Kornwerderzand, in totaal zeventien kazematten, hebben slechts één keer dienst mogen doen. De Duitsers probeerden in mei '40 via deze barrière de vesting Holland binnen te vallen. Ze hadden tot dan toe weinig weerstand ondervonden, maar bij Kornwerderzand ging het mis. De oprukkende Duitse soldaten werden van de dijk gemaaid en moesten zich terugtrekken. Hoeveel van hen het leven lieten is onbekend. Een dag later capituleerde Nederland. Kornwerderzand herbergt meer geheimen
Marjoke Roorda praat met:
- Jetze Dam van het Kazemattenmuseum
Je zou kunnen zeggen dat de kazematten een nagenoeg ongeschonden monument zijn van bewapening voor de laatste conventionele oorlogvoering in Europa. Tijdens Koude Oorlog was het concept eigenlijk alweer verouderd. Na geslaagde acties tegen de dreiging dat de kazematten onder zand werden begraven, werd in 1985 het museum geopend. Eén kazemat was opgeknapt, nu zijn er zeven (van de zeventien) gerestaureerd.
Er werken zo'n 25 vrijwilligers aan het museum. De eerste jaren kon het museum worden bezocht na afspraak, de daaropvolgende jaren kwamen er zo'n 5.000 bezoekers, en het afgelopen jaar kwamen er 23.000, na een journaaluitzending over het museum in april vorig jaar. Komend jaar gaat het nieuwe bezoekerscentrum worden geopend. In een videopresentatie vertelt o.a. een veteraan over wat zich op Kornwerderzand heeft afgespeeld in de meidagen van '40. Er komt een overzichtstentoonstelling en men kan er e.e.a. nuttigen. Het bezoekerscentrum zal op 15 mei worden geopend door Annemarie Jorritsma op een legervoertuig van Keep'm rolling. Tijdens het Museumweekend op 18/19 april zullen de meidagen van '40 herleven, met een schijnaanval en alle posten zijn dan bemand. Er zijn ook wat mooie verhalen, zoals bijvoorbeeld dat er steeds geen geld was voor luchtafweergeschut. Tijdens de mobilisatieperiode waren bedrijven verplicht zichzelf te verdedigen. Een aantal Friese bedrijven hadden hun eigen luchtafweergeschut: Koopmans Meel, Vroom en Dreesmann, de Coöperatieve Condensfabriek en het Electriciteitsbedrijf Ze hadden vier stuks afweergeschut dat ze zelf konden bedienen. Die zijn op het laatste moment geconfisqueerd en er is dus twee dagen mee geschoten. Ook aardig is dat de knik in de dijk wordt verklaard door de strategische positie van Konwerderzand. De knik is zodanig aangelegd dat
de hele dijk beschoten kan worden vanaf één kazemat. Die staat achter/naast de sluiswachterspost.
Er zijn wat geheimen rond Kornwerderzand: onbekend is hoeveel Duitsers daar zijn gesneuveld in mei'40 (zo'n 2 à 300), en ook is onbekend wat de NAVO daar uitspookte in de jaren '50/'60. Oefeningen lanceerinrichtingen? Pas over vijftig jaar mogen de archieven worden geopend.
- Truida en Albert van der Weerd, bewoners van Kornwerderzand.
Over wonen en werken op Kornwerderzand. Op Kornwerderzand wonen nog wat mensen, en één huis staat te huur. Albert werkt bij de sluis. Ze wonen er nu 23 jaar. De huizen zijn/waren van Domeinen. Nu zijn ze verkocht aan de bewoners, want de woonplicht is opgeheven. Vroeger waren er ook houten huizen, maar die zijn inmiddels gesloopt. 15 jaar geleden is door de bewoners met succes actie gevoerd voor het behoud van de huizen, want de mensen wilden er graag blijven wonen. Vroeger woonden er veel gezinnen, ook met jongere kinderen, nu vooral VUTters. De huizen zijn ook deels verkocht aan mensen die niet op Kornwerderzand werken. Vroeger organiseerde Dorpsbelang de zondagschool, Sinterklaas- en kerstfeest. Nu is er nog een gezellige avond per jaar.
Het klimaat: op Kornwerderzand is het een halve jas kouder dan in Harlingen.
Vroeger waren er aparte post voor de brug en de sluis; nu worden brug, spui- en schutsluizen centraal bediend. In 1997 zijn 45.000 schepen geschut, waarvan 39.000 recreatie (w.o. 7.000 bruine vloot). De rest is beroeps. Via de spuisluizen regelen ze ook de visinlaat (van 1 maart tot eind augustus): paling, bot etc. Per keer wordt 19.000.000 m3 water gespuid (270x270x270 m.) Wachttijden op drukke dagen van 4 uur zijn geen uitzondering. Er is sprake van uitbreiding van de sluizen, maar dat duurt nog even.
Vraag: gebeuren er wel eens ongelukken omdat je van de centrale regelpost niet goed kan zien welk verkeer eraan komt? Een voortdenderende vrachtwagen is niet ondenkbaar.
- Visser Leen van Malsen van de WON4:
De WON4 ligt naast de sluiswachterspost. Ze vissen 's ochtends vanaf ca. 8 uur, en komen dan rond 11 uur hun netten leeghalen. De van Malsens vissen van vader op zoon op de Waddenzee. Opa van Malsen heeft nog aan de Afsluitdijk gewerkt. 's Zomers woonden ze op een tjalk in de binnenhaven achter de sluis. Toen werd er nog veel gevist door hengelsporters. Van Malsen verkocht dan zeepieren (wel eens 100.000 in een seizoen) en hengels etc. Dat is afgelopen sinds de dubbele rijbaan (in 1969) is aangelegd. Toen kon men niet meer zo gemakkelijk van de weg af naar de dijk rijden om daar te vissen. Van Malsen vist spiering en paling. De afgelopen jaar was de paling en de glasaal slecht. Vorig jaar was er weer meer glasaal, en hun hoopt hij dat in 2000 weer veel paling is. Zeven jaar slecht en zeven jaar goed, is zijn (wishful thinking) ervaring.
Varen met de Douaneboot.
Bij de sluis is ook een steunpunt van de Douane. Met hen vaart Marjoke over de Waddenzee, op zoek naar smokkelaars en andere belastingontduikers en de drugsvangst van het jaar.
Iedereen die over de Afsluitdijk rijdt komt er langs: de grauwe kazematten van Kornwerderzand. Grotendeels begraven onder het zand hebben deze vestingwerken nog niets van hun dreiging verloren. In mei 1940 bewezen ze hun waarde; terwijl in andere delen van Nederland de Duitse legers doorstootten, werden die bij Kornwerderzand tegengehouden.
Waarom kazematten?
In 1918 werd de Wet tot Afsluiting van de Zuiderzee aangenomen door de Tweede Kamer. Dit betekende ondermeer dat er een dertig kilometer lange Afsluitdijk tussen Friesland en Noord-Holland gebouwd moest worden. Om deze nieuwe toegang tot de Vesting Holland te kunnen verdedigen moesten van het Departement van oorlog (Ministerie van Defensie) kazematten gebouwd worden. Zo verrezen op Kornwerderzand 17 moderne kazematten. De Stelling Kornwerderzand was in die tijd de modernste verdedigingslinie van heel Nederland.
De Dodendam
Toen in april 1939 donkere wolken aan de horizon verschenen werden de kazematten in gebruik genomen. Er kwamen 220 soldaten naar Kornwerderzand. Een jaar later, op 10 mei 1940, trok Duitsland ons land binnen. Al op 13 mei vielen de Duitse soldaten de Afsluitdijk aan. De Nederlanders in de kazematten hielden moedig stand. De Duitsers konden niet door de muur van beton heen komen. Ze noemden de Afsluitdijk na de mislukte aanval 'De Dodendam'. Toch kwam er een einde aan de strijd. Door het bombardement op Rotterdam moest Kornwerderzand zich overgeven.
Kazemat of bunker?
Het woord kazemat is het Nederlandse woord voor bunker. Bunker is een Duits woord. Kazemat komt van het Spaanse Casa en Matar, dat huis en doodslaan betekent. Een kazemat is dus een 'huis om dood te slaan'. In 1946 werd per legerorder vastgesteld dat in het Nederlandse leger voor Nederlandse vestingbouwwerken het woord kazemat moest worden gebruikt. Op Kornwerderzand is een verschil tussen de kazematten en bunkers te zien: de bunkers zijn van veel lichtere kwaliteit. De muren zijn lang zo dik niet als de 3 meter dikke muren van de Nederlandse kazematten. Door gebrek aan materialen in oorlogstijd en snelle bouw is de kwaliteit van de Duitse bouwwerken minder dan de Nederlandse.
Waarom een Kazemattenmuseum?
Het is al meer dan 55 jaar geleden dat Nederland bij de Tweede Wereldoorlog betrokken raakte. Op 10 mei 1940 viel Nazi-Duitsland ons land aan. Een korte maar hevige oorlog volgde. Op veel plaatsen hield het Nederlandse leger niet lang stand, behalve op Kornwerderzand. Het Kazemattenmuseum Kornwerderzand schenkt aandacht aan deze korte, maar angstige periode door een aantal kazematten te openen voor het publiek. Sommige mensen willen liever niet aan de oorlog herinnerd worden. Begrijpelijk, want een oorlog veroorzaakt veel verdriet. Daarom is het nuttig iets te bewaren dat als waarschuwing dient. De kazematten op de Afsluitdijk zijn een monument dat herinnert aan die vreselijke oorlog en waarschuwt tegen herhaling ervan.
Betonrot
Het voortbestaan van het Kazemattenmuseum Kornwerderzand is in gevaar. Het beton van de kazematten is aangetast door het zoute water uit de Waddenzee. Door een chemische reactie bestaat er geen verband meer in de bovenste laag van het beton. Op termijn zullen delen van de betonnen muren afbrokkelen. De betonrot kan gerestaureerd worden. Maar het ongesubsidieerde Kazemattenmuseum is niet in staat het bedrag dat hiervoor nodig is (fl.400.000,=) te betalen. Het museum vindt dat dit een taak is van de overheid: immers, de overheid is verantwoordelijk voor het behoud van historie. Om toegang te krijgen tot subsidiebronnen wil het museum Rijksmonument worden.
Meidagen van 1940 herleven
Op zaterdag 18 en zondag 19 april, het Museumweekend, is het Kazemattenmuseum Kornwerderzand weer geopend. Acteurs in de originele uniformen van het Nederlandse leger uit mei 1940 geven een treffend beeld van het soldatenleven op Kornwerderzand. De 25 soldaten zullen de wacht lopen, exerceren, met de wapens "oefenen", de originele (nog werkende) telefooncentrale demonstreren aan het publiek en vanuit de oorspronkelijke keukenkazemat soldatenmaaltijden aan bezoekers uitdelen. Het museum is op zaterdag van 12.00-22.00 uur geopend en op zondag van 12.00-17.00 uur. Op de zaterdagavond zullen soldaten op hun britsen in de kazemat slapen tot er alarm wordt geslagen. De nood (kaars) verlichting wordt ingeschakeld, waarna een (schijn) aanval van de vijand wordt verwacht.