De Plek 28-04-1998
*Lentevreugd* X=86/87, Y=465/464
Vijftien vierkante kilometer Wassenaar worden opnieuw in kaart gebracht door vijftig leerlingen van het Rijnlands Lyceum. De resultaten zijn binnenkort te zien op de Internet Atlas van Nederland in wording. De leerlingen Jet, Sarah en Michelle uit 3 VWO zijn zó enthousiast over hún kilometer, dat ze er een radioprogramma over willen maken. Waar de duinen werden afgegraven om zand te winnen voor wegen- en huizenbouw zijn de geestgronden ontstaan. Op de zanderige kalkrijke bodem is uiteindelijk de bollenstreek ontstaan. Achter de hoge duinen bij de Wassenaarse Slag waar het Duinwaterbedrijf water reinigt tot drinkwater, vlakbij het recreatiepark Duinrell, en naast de deftige villawijk Rijksdorp ligt Lentevreugd. De bollenboeren daar worden uitgekocht, de overbemeste grond wordt afgegraven, de boerderijen moeten verdwijnen en er komt natuurgebied. Zo zal het landschap dat in een langdurig proces karakteristiek voor Nederland is geworden er over enkele jaren heel anders uitzien.
Deze kilometer is 'uitgezocht' door drie leerlingen van het Rijnlands Lyceum in Wassenaar, Jet de Vey Mestdagh, Sarah Stuijfzand en Michelle Rietbergen uit 3 VWO. Hieronder volgt hun verslag.
De ligging van de vierkante kilometer
Onze plek ligt in het noordwesten van de gemeente Wassenaar, tegen het grondgebied van Katwijk aan. De vrij drukke Katwijkseweg gaat aan de zuidoost kant door ons gebied. Zeker de helft van het kaartvak wordt ingenomen door bollenvelden. Het bestaat uit een jong duingebied (Berkheide) waar drinkwater gewonnen wordt, een gebied met bollenkwekerijen, waaronder het in Wassenaar zeer bekende Lentevreugd, en Rijksdorp, een villapark.
Hieronder volgt een korte beschrijving van de drie bovengenoemde onderdelen van ons gebied.
Grondsoorten en bodemgebruik
Het jonge duingebied Berkheide
Het jonge duingebied is ongeveer 500 na Chr. gevormd in een samenspel van zeestromingen, wind en plantengroei. De Noordzee voerde veel zand aan en voor de kust ontstonden zandbanken (strandwallen) die opgehoogd werden door verstuiving van zand dat door plantengroei vastgelegd werd.Deze jonge duinen zijn kalkrijk in tegenstelling tot de oude duinen (bijvoorbeeld langs de Schouwweg) die al 4000 jaar geleden ontstonden en verder landinwaarts liggen. Door eeu-wen-lange uitspoeling door regenwater zijn de oude duinen kalk-armer dan de jonge duinen.Ons duingebied heeft drie functies: drinkwaterwinning, zeewering en natuurgebied. Vanwe-ge de waterwinning is dit duingebied niet voor het publiek toegankelijk.
Het duinwaterbedrijf Zuid-Holland brengt in verband met de groeiende drinkwaterbehoefte rivierwater (Maaswater) in de duinen om de grondwatervoorraad aan te vullen. Zo kan ook de infiltratie van zout zeewater tegengegaan worden. Maar het vervuilde rivierwater heeft wel de k aliteit van de natuur in de duinen aangetast. Door de grote toevoer van fosfaten zijn er meer riet en brandnetel gekomen. Infiltratieplassen hebben een dikke sliblaag gekregen. Ook bij het duinwaterbedrijf werd me zich steeds meer bewust van de nood-zaak van een goed natuurlijk milieu. Daarom vindt er nu een renovatie van de waterwin-ning plaats. Bij de veranderingen in het duin staat het her-stel van het natuurlijkn iveau van het grondwater voorop. In Berkheide werd de natuurwinst behaald door het opheffen van de winning en het droogleggen van enkele plassen langs het fiets-pad tussen Wassenaarse Slag en Katwijk. In plaats van het lange open reeds zestig jaar oude winkanaal (een stukje hiervan zit net in ons gebied) komen er afwisselend natte en drogogebieden, zodat de oorspronkelijke planten en dieren weer een kans krijgen. Ook worden de steile oevers van de infiltratieplassen minder steil gemaakt zodat er een geleide-lijker overgang van nat naar droog ontstaat, wat ook weer natuurwinst oplevert (de natuurlijke gradiënt wordt hersteld)
Waar de duinzandgronden op ongeveer 60 cm onder het maaiveld liggen en voor de bollencultuur in gebruik zijn spreken we van geestgronden (zie de plaatsnaam Oegstgeest niet ver van Wassenaar). Volgens het Structuurplan van Wassenaar bestaat het bollengebied in onze vierkante kilometer uit geestgrond die ontstaan is door afgraving van oude duinen en kalkarme zandgrond. Ook is er in de zuidoosthoek van het kaartvak lichte en matig zware klei op zware klei te vinden. Deze klei is in het verleden afgezet vanuit het mondinggebied van de Oude Rijn. De Katwijkseweg ligt op de rand van de kalkarme zandgrond en deze klei-afzetting. Op het terrein van bollenkwekerij Lentevreugd is een overgang van geestgrond naar kalkarme zandgrond. De geestgrond ligt tegen de jonge duinen aan (de binnenduinrand) en is door afgraving ontstaan. Daar begon men al voor de Tweede Wereldoorlog mee. Het zand werd met een smalspoorlijntje naar het naburige Vliegveld Valkenburg gebracht voor de aanleg van de startbanen. Na de oorlog werden de afgravingen hervat en ging het zand naar Den Haag voor de
aanleg van de woonwijk Mariahoeve. Afgegraven duinzand werd in de buurt van Katwijk gebruikt voor de productie van de (witte) kalkzandsteen die uitstekend dienst kon doen als binnenmuur maar vanwege zijn poreusheid beslist niet als buitenmuur. De eigenaar van Lentevreugd, de heer Overdevest, heeft als klein jongetje nog met de zandvrachtwagens meegereden naar Den Haag.
Door afgraving verdween de wat kalkarmer geworden toplaag en kwam men dichter bij het grondwater te zitten. Dat laatste was hard nodig want door de groeiende behoefte aan drinkwater kwam het grondwaterpeil in de jonge duinen steeds lager te liggen, dus ook het grondwater in de toen nog niet afgegraven oude duinen waar al wel bollenteelt was. Overdevest's vader heeft ooit nog een proces gevoerd bij de Raad van State om het Drinkwaterbedrijf te verplichten zijn gunstige waterhuishouding weer te herstellen. Bollenkwekers en duinwaterwinners zijn nooit goede vrienden geweest. Dat had overigens niet alleen te maken met het grondwaterpeil, maar ook met de bemesting van de bollenvelden waardoor schadelijke stoffen in het grondwater komen. De overgang van geestgrond naar kalkarme zandgrond is op het gebied van Overdevest (totaal ongeveer 14 hectare) goed te zien. In het geestgrondgebied liggen de zandweggetjes hoger dan de afgegraven oude duingrond, in het kalkarme gebied liggen die wegen op dezelfde hoogte als de bollenvelden. Hier is niet afgegraven, de oude
duingrond was hier vlak en lager en kent al eeuwen lang bollenteelt.
In de bedrijfsgebouwen en ook natuurlijk op het bollenland vinden ook menselijke activiteiten plaats. Voortdurend komen mensen aangereden om bollen en bloemen te kopen, er komen toeris-ten op bezoek (we zitten hier niet ver van het strand bij Wassenaarse Slag) en schoolkinderen mogen in de velden bloemen plukken.
Rijksdorp
Het villapark Rijksdorp werd in de jaren twintig gebouwd aan de voet van de binnenduinrand. Het was een deel van het gebied van de voor-malige buitenplaats Rijksdorp, in 1916 verkocht aan de Exploitatie Mij Jonkers
door J.D.G.D. Baron van Pallandt, wethouder van Wassenaar en eigenaar van Duinrell.
Van Rijksdorp, of Rijcxdorp, is al sprake in 1370 als Hendrik Pieter Galez leenman is. In 1824 werd het huis Rijksdorp - een schepping van de grote bouwmeester Pieter Post - afgebroken.
Het ontwerp voor het nieuwe villapark week af van de tot dan toe
gebruikelijke ontwerpen. Men probeerde een totaal uitgewerkt plan te
verko-pen, met huizen, hotelaccommodatie en wijkverwar-ming. Voor dit laat-ste werd aan de Bronkhorstlaan een ketelhuis gebouwd. In de jaren
dertig ging dit systeem van stadsverwarming avant la lettre ter ziele o.a. doordat de huizen te ver van elkaar bleken te liggen. Het ketelhuis werd in een woonhuis veranderd.
Aanvankelijk zouden de kavels ongeveer 4 hectare groot worden, maar dit plan bleek niet uitvoerbaar. De kavels werden ver-kleind en het aantal huizen dus vergroot. Een van de eerste villa's die gereedkwamen was "De
Witte Hoogte", fraai gelegen boven op de binnenduinrand. Het gehele villapark heeft een mooie ligging en is zeer lommerrijk. Drie hoger gelegen huizen kijken uit op het gebied van Lentevreugd. In Rijksdorp vinden we tegenwoordig het internationaal bekende NIAS, waar academici een sabbatical year kunnen doorbrengen.
Wat verandert er in het gebied?
De verandering van de Duinwaterzuivering
Om aan de toenemende vraag naar drinkwater te voldoen werden in het verleden meer en meer infiltratieplassen in het duin aangelegd. Door de kwaliteit van het infiltratiewater en het vergraven veranderde het duin.
Dankzij nieuwe wintechnieken zoals de diepinfiltratie en vergaande voorzuiveringen van het infiltratiewater kan het Duinwaterbedrijf
Zuid-Holland (DZH) (Rob Kramer) de eerdere negatieve effecten herstellen. Voor een goed resultaat moet echter nog wel het een en ander gebeuren in het duin.
Ingesloten door Katwijk, Wassenaar en Den Haag liggen de duingebieden Meijendel en Berkheide. In deze gebieden wordt jaarlijks 75 miljard m3 drinkwater gewonnen. Samen met Staats-bosbeheer voert het Duinwaterbedrijf Zuid-Holland het beheer over het gebied.
De duinvalleien in Berkheide zijn eeuwenlang gebruikt voor menselijke activiteiten. Dat is te zien aan geëgaliseerde en omgespitte bodems en walletjes rond de vroegere akkerlandjes.
De Boeredel, een kwelplas in het zuidwesten van Berkheide, was in
vroeger tijden een aardap-pelveld. Veel duinvalleien zijn sinds het begin van de waterwinning in 1878 verdroogd. Boer edel is aan dit lot ontsnapt door een slecht doorlatende kleilaag op 0 meter + NAP.
Voorheen werd het water in de duinen gezuiverd door middel van oppervlaktefiltratie. De plassen werden gevuld met vrijwel ongezuiverd rivierwater, waar veel meststoffen in zaten. Daardoor veranderde de plantengroei en werd het natuurlijk niveau van het grondwater verstoord.
De Stichting Duinbehoud (Marc Janssen) kwam hier na een aantal jaren tegen in opstand. Hun doel was de waterwinningmethodes zo aan te passen dat het de natuur ten goede kwam. Diepinfiltratie bleek de oplossing.
Diepinfiltratie wil zeggen dat voorgezuiverd water via putten onder een niet-doorlatende bodemlaag 50 meter diep de grond in wordt gepompt. Na een verblijf van minimaal 2 maanden wordt het water weer opgepompt. Deze techniek heeft geen invloed op de plantengroei.
Het heeft jaren geduurd, maar nu ligt er een overeenkomst tussen de duinwaterbedrijven en de provincie Zuid-Holland (v.d.Ende). Ook de Stichting Duinbehoud heeft hier een bijdrage aan geleverd. In deze overeenkomst wordt aangegeven hoe natuurontwikkeling in samenhang met waterwinning in de komende decennia zal plaatsvinden. Eind 1996 startte DZH in Berkheide met de aanpassing van het open winkanaal. Eind 1997
volgde de herinrichting van een aantal infiltratieplassen.
De renovatie in Berkheide is gestart in 1996 en zal in 2000 afgerond worden. Er zullen negen infiltratieplassen geheel en drie gedeeltelijk worden afgesloten. Winputten zullen verdwij-nen. Door deze afsluitingen kan er jaarlijks 3,8 miljard m3 drinkwater minder worden gewonnen. Grote
graafmachines en vrachtwa-gens zullen worden ingezet om bodemlagen met teveel voedingsstoffen weg te halen.
Het kanaal in Berkheide zal waarschijnlijk voor een deel worden drooggelegd, waardoor kleine vennetjes ontstaan. En uiteindelijk zal diepinfiltratie worden toegepast.
De bollenvelden worden natuurgebied
Aan de weg naar Wassenaarse Slag lag tot voor kort het bollenveld De Klip, aan de voet van de binnenduinrand, tegenover Rijksdorp. De Klip was tot het begin van deze eeuw onderdeel van het noordoostelijke hoge
paraboolduin-massief dat de grens vormt met het oude duinlandschap.
Vanaf 1900 werd op kleinschalige wijze met paard en wagen zand gewonnen.
Later werd met vrachtwagens en een door een stoommachine aangedreven schep op grote schaal zand gewonnen waardoor een groot gat in de duinen ontstond. Vanaf 1930 werd De Klip gebruikt voor de bollenteelt. In 1993 liep de pacht voor de bollenteelt af en kon het terrein een natuurbestemming krijgen.
Herstel van het oorspronkelijke reliëf is niet mogelijk want dat zou een zeer grote zandaanvoer betekend hebben. (15 hecta-re 20 meter ophogen).
Voor een gunstige voedselarme situatie is de bovenste 25 cm teeltlaag
afgegraven en afgevoerd (totaal 30.000 m3). Door met het zand te gaan schuiven is er enig relief aangebracht zodat er een gelijkenis met een nollenland-schap ontstaan is, een landschap op de overgang van duin naar
achterland met een groot aantal gradiënten van open water naar droog duin en een gevarieerde vegetatie-ontwikkeling. Een prima plek voor bijvoorbeeld steltlopers. Door maaien en begrazen komt er ook meer variatie in het gebied.
De lage ligging en de aanwezigheid van afstromend kwelwater geven mogelijkheden voor de ontwikkeling van een duinrell (een duinbeekje).
Het begrip duinrell kennen we al van het naburige recreatiepark.
Willen we ons een voorstelling kunnen maken van het toekomstige uiterlijk van Lentevreugd, dan valt te denken aan de na-tuurontwikkeling zoals die nu al in De Klip te zien is.
In een overeenkomst (Pact van Teylingen) tussen provincie, gemeenten, boeren en natuurbescherming, is het bollengebied Lentevreugd, waar het tweede onderwerp van dit rapport over gaat, aangewezen als natuurontwikkelingsgebied. Dit plan, afkomstig van de stichting Duinbehoud, houdt in dat het bollengebied, dat al tientallen jaren vredig tussen de duinvoet en de Katwijkseweg ligt, wordt verbouwd tot volledige natuur. De boeren die hier hun bollen verbouwen en er dus hun geld mee verdienen, zullen moeten verdwijnen.
Zij waren het er niet mee eens en kwamen in actie; er moesten compromissen gesloten worden. De Provincie (Wim van de Ende) heeft hier de grootste rol in gespeeld, en niet de gemeente, in tegenstelling tot wat de meeste mensen denken. De gemeente moet het bestemmingsplan
wijzigen. Dit brengt altijd veel rompslomp met zich mee; het moet in de publiciteit gebracht worden, waarna iedereen z'n beklag in kan dienen. Met die mensen moet de gemeente overleggen en compromissen sluiten.
De procedure bij bestemmingsplannen:
1) Bij de voorbereiding van het bestemmingsplan peilt de gemeente de meningen van de bevolking en andere belanghebbenden (inspraak).
2) De gemeente stelt een ontwerp-bestemmingsplan op.
3) Ontwerp-bestemmingsplan ligt 4 weken ter inzage. Iedereen kan schriftelijk zienswijzen kenbaar maken bij de gemeenteraad.
4) Binnen 8 weken of - als zienswijzen kenbaar zijn gemaakt - binnen 4
maanden, stelt de gemeenteraad het plan vast.
5) Binnen 4 weken ligt het vastgestelde plan ter inzage. Er is dan 4 weken de tijd om schriftelijk bedenkingen bij GS in te brengen, die daarna mondeling kunnen worden toegelicht.
6) Binnen 12 weken of - als bedenkingen zijn ingebracht - binnen 6 maanden, volgt het besluit van GS inzake goedkeuring.
7) Besluit van GS ligt gedurende 6 weken met het bestemmingsplan ter inzage bij de gemeente.
8) Beroep mogelijk bij Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State. Na ongeveer 12 maanden volgt de beslissing op het beroep.
De Provincie koopt de boeren uit. De boeren mogen blijven zitten tot het jaar 2000. Sommige boeren hebben echter speciale redenen waarom zij langer, althans met hun gebouw, hun bedrijf daar gevestigd houden.
Bijvoorbeeld boer Overdevest die, omdat zijn zoon het bedrijf over wil nemen, een termijn van 30 jaar heeft gekregen. De gevraagde termijnen mogen lang lijken, maar bij natuurontwikkelingsprojecten zijn termijnen
van 25 tot 30 jaar gebruikelijk. Er is zeker gesteld dat de
bedrijfsbebouwing na de overeengekomen termijn zal worden gesloopt. Een deel van het geld dat nodig is voor het uitkopen van de boeren komt van woningen die gebouwd gaan worden op het stuk land, direct aan Rijksdorp liggend, waar nu het boerenbedrijf de 'Flower Farm' gevestigd is. Ook worden deze woningen gebouwd ter vervanging van bestaande woonkavels die
komen te vervallen. De bewoners van Rijksdorp hebben hier echter totaal geen zicht op, waardoor er geen klachten zijn ontstaan.
Ongewenste bijverschijnselen
Juist op de overgang van duin naar achterland liggen uitstekende kansen voor natuurontwikkeling onder meer door de aanvoer van schoon kwelwater uit de duinen. Maar waar de bewoners naast Lentevreugd, langs de
Katwijkseweg wel last van zouden kunnen krijgen is van vochtigheid. Als Lentevreugd heuvelachtig wordt gemaakt zal er een naar beneden lopende
lijn ontstaan vanaf de jonge duinen naar de Katwijkseweg. De
niet-doordringbare laag, waaronder de diepinfiltratie plaats vindt, zal
het (regen)water naar Lentevreugd leiden. De grond van Lentevreugd zal
drassiger worden en het water zal bij de bewoners ten zuiden van de weg
misschien overlast kunnen veroorzaken. De bewoners van Rijksdorp hebben
hier geen last van, omdat zij hoger wonen.
In de uitzending komen aan het woord:
* Marc Janssen, Directeur Stichting Duinbehoud, over hoe de plannen zijn ontstaan.
* Bollenkweker Cees Overdevest van boerderij Lentevreugd. Hij moet verdwijnen ten behoeve van de natuurontwikkeling
* Rob Kramer van het Duinwaterleidingbedrijf over de nieuwe manier van waterzuiveren.
* Bollenkwekers meneer en mevrouw Topper. Ook hun familiebedrijf dat hier al ruim 100 jaar zit moet wijken voor de natuurontwikkeling.
* Mr. W. v/d.Ende, Hoofd afdeling bestuursontwikkeling van de Provincie Zuid-Holland.