De 747-documentaire
De kist van Pessoa
Michaël Stoker maakte deze documentaire voor de VPRO als aanvulling op zijn onderzoek naar het prozawerk van Fernando Pessoa waaraan hij een half jaar in Portugal heeft gewerkt. Daarin heeft hij de mogelijkheid tot synthese van Pessoa’s complexe en uiteenlopende oeuvre onderzocht en geconcludeerd dat inderdaad een organisatorische opzet kan worden onderscheiden. Bovendien toont het onderzoek aan dat de reconstructie van dat oorspronkelijke plan na Pessoa’s dood per definitie onmogelijk is gemaakt door onzorgvuldige behandeling van de manuscripten. Uiteraard komt deze kwestie in de documentaire ter sprake, maar wordt tevens getracht door de zoektocht naar die mysterieuze kist met 27.543 manuscripten een portret te geven van Fernando Pessoa, zijn tijd en zijn stad.
Pessoa is in Lissabon en eigenlijk in heel Portugal alomtegenwoordig. Je komt hem overal tegen: niet alleen in boekhandels en bibliotheken, maar ook in winkelstraten, parken en zelfs openbare toiletten. Zijn dichtregels worden voor allerlei doeleinden gebruikt en dat terwijl de dichter zelf schreef: ‘Vrij wil ik zijn en onoprecht/ zonder geloof of plicht of plaats.’ Om die vrijheid te bereiken, verschool Pessoa zich achter literaire maskers die hij een eigen naam, een horoscoop, levensloop én literaire stijl meegaf. Deze zogenaamde heteroniemen permitteerden hem te schrijven wat hij onder eigen naam niet vermocht. De vier bekendste zijn de natuurdichter Alberto Caeiro, de futurist en literaire dandy Álvaro de Campos, de classicus Ricardo Reis en de dagboekschrijver Bernardo Soares. Zij waren slechts de meest uitgewerkte en productieve personages, in de kist zijn er nog achtenzestig van minder prominente snit terug te vinden. Zo ontstond er een vermakelijk schouwspel – een ‘drama in mensen’ noemde Pessoa het zelf - van bedachte schrijvers die elkaars werk becommentarieerden en tegenovergestelde standpunten innamen. Een schouwspel, bovendien, dat niet altijd binnen de grenzen van de fictie was te houden: zijn enige liefdesaffaire liep bijvoorbeeld stuk omdat één van de heteroniemen die de relatie van zijn geestelijk vader met een secretaresse niet zo zag zitten, zich ermee bemoeide. De fictie won het van de werkelijkheid.
De anonimiteit die Pessoa voor zichzelf zocht in elk van zijn heteroniemen, is hem na zijn dood niet gegund, want dagelijks stromen honderden toeristen langs zijn graf in het Hieronymusklooster in de Lissabonse buitenwijk Belém en wordt er op het terras van café A Brasileira jolig met zijn bronzen beeld geposeerd voor een foto. Het begrip ‘Pessoa’ is aan inflatie onderhevig en niet alleen in de toeristische sector van Portugal, maar ook in de literatuur: als er vandaag een boodschappenlijstje van Pessoa wordt gevonden, dan brengt de uitgeverij er morgen een peperdure luxe-editie van uit. Daarnaast doet de ene na de andere mythe rond zijn persoon de ronde. Pessoa de eenzame, Pessoa de romantische kunstenaar, Pessoa het genie, Pessoa de mislukkeling, Pessoa de nationalist, Pessoa de astroloog, Pessoa de gek. Vaak dragen de speculaties over zijn geestelijke gesteldheid, seksuele geaardheid en sociale gebreken niet erg bij aan een beter of verfrissend begrip van zijn teksten. Bovendien was Pessoa een veinzer, iemand die nooit te beroerd was iemand iets op de mouw te spelden, zeker niet als het over de overlevering van zijn eigen leven ging.
Michaël Stoker woonde een half jaar in Portugal om onderzoek te doen naar het prozawerk van Pessoa, waarop hij in december aan de Universiteit Utrecht hoopt af te studeren. In zijn essay betoogt hij dat achter het fragmentarische en uiteenlopende oeuvre van de Portugees een georganiseerd plan zat dat met de vele (aanzetten tot) teksten iedere keer een stadium verder werd gebracht. Tijdens het onderzoek ontdekte Stoker dat veel van de onzekerheden die heden ten dagen over Pessoa’s teksten bestaan, niet in de eerste plaats aan de schrijver zelf maar aan onkunde van onderzoekers zijn toe te schrijven. Hij sprak daarover met onderzoekers van het eerste uur en toetste hun beweringen op de originele manuscripten in de Nationale Bibliotheek. In deze documentaire doorkruist Stoker tevens Lissabon op zoek naar de kist, bezoekt hij belangrijke plekken uit het werk en spreekt met de nicht van Fernando Pessoa, die gedurende de eerste elf jaar van haar leven met de schrijver, ‘oom Fernando’, opgroeide.