Het Spoor Terug
De afrekening 2: Bijltjesdag
Tweede deel van een serie van elf documentaires over de afrekening met vermeende en daadwerkelijke collaborateurs na de Tweede Wereldoorlog. Centraal staan de wraakneming op collaborateurs, NSB-ers, mensen van Duitse afkomst, politie-agenten en 'moffenmeiden'. Aan het woord komen direct betrokkenen en ooggetuigen, onder wie ds. Veldkamp.
Beschrijving
0'00" Aankondiging door omroeper van dienst Cor Galis.
Programmatune inclusief quotes. Inleiding door presentator over de moeilijke taak van de Binnenlandse Strijdkrachten (BS) om een bijltjesdag te voorkomen.
na 4'56" Henk, ooggetuige van wraaknemingen, vertelt over een liedje over moffenmeiden. Henk zag als dertienjarige jongen in Amsterdam dat meisjes kaalgeknipt en geverfd werden.
na 9'54" Een andere ooggetuige vertelt aan interviewer over de wraakneming op landwachters en vrouwen in de omgeving van Voorst (Gld). Een speciale groep was met de wraakneming belast, maar zorgde er ook voor dat het niet uit de hand liep.
na 12'40" Een zoon van een binnenschipper vertelt aan int. over de problemen die het gezin kreeg doordat ze een kaal geschoren jongeman (geen collaborateur) vervoerden die gevangen had gezeten in kamp Amersfoort. In Nijkerk herkende de bevolking hem tijdig, in Kampen werd het gezin en de man bespuwd en uitgejouwd. De man vertelt ook over de vernedering van 'moffenmeiden' en de mishandeling van een NSB-er (ook door BS-ers) in Lemmer.
na 18'59" Dominee Veldkamp vertelt aan int. over de arrestaties en de fouten die daarbij gemaakt werden. Hij vertelt een anekdote van een man die per abuis opgesloten werd. Pres. geeft informatie over het aantal arrestaties (120.000) en de 5.000 onschuldigen die opgepakt werden. Een BS-er vertelt aan int. dat hij en enkele anderen de mishandeling van enkele meisjes alleen konden stoppen door in de lucht te schieten.
na 25'56" Pres. introduceert een al lang in Nederland wonend Duits gezin. De dochter vertelt over de arrestatie van haar vader en het sociale isolement. Na de vrijlating van het gezin bleek hun woning leeggeroofd en door anderen bewoond te zijn.
na 30'55" Een zoon van een NSB-er vertelt aan int. over zijn bezoek aan een oud-verzetsman die de spullen van zijn ouders in zijn bezit had. Pogingen om de bezittingen terug te krijgen mislukten.
na 34'40" Muziek.
Na 35'38" De vrouw van een plaatsvervangend burgemeester in het zuiden van het land vertelt in dialect over de gevolgen na de bevrijding van haar sympathie voor Mussert. ze moest een stinkende gevangenis in het werd op een podium gezet waar ze moest zingen. Ze weigerde, riep Hoezee en bracht de Hitler-groet. Ze werd daarop kaalgeknipt. De vrouw zegt niet bang te zijn geweest.
Pres. vertelt dat haar man twee jaar gevangenisstraf kreeg ondanks het feit dat hij tientallen mannen uit de Arbeitseinsatz had weten te houden.
na 48'07"De zoon van een brigadier van het politiekorps vertelt over de gewelddadige arrestatie van zijn vader, waarbij zijn moeder zonder aanleiding in haar zij werd geschoten. Hij beschrijft zijn omzetting toen hij zijn vader op een kar door het dorp zag rijden, terwijl de bevolking hem beschimpte en bespuugde. De zoon ging aan de kar hangen, maar werd er met geweerkolven afgeslagen.
na 53'55" Pres. met tekst over de voorkoming van een echte bijltjesdag door de BS. Afsluiting door pres.
na 55'47" Muziek.
Einde.
Inleidende teksten:
Tekst 1
In 1941 verklaart koningin Wilhelmina dat er na de bevrijding in Nederland geen plaats meer zal zijn voor landverraders. Tegen deze mensen zullen afdoende maatregelen moeten worden getroffen, zo zegt ze.
Ondergrondse kranten pleiten voor een algehele afrekening. Zo schrijft de Nieuwe Dag in december 1940: "Het Nederlandse volk moet een paar dagen lang de gelegenheid krijgen om zonder belemmering van wet en orde met deze schoeljes af te rekenen. Het zal jammer zijn van onze mooie grachten, maar deze kadavers te begraven in dezelfde aarde, waarin onze soldaten rusten; dat kan toch ook niet !" En ook Radio Oranje roept de mensen op tot een bijltjesdag.
In het Spoor Terug vandaag de tweede aflevering van een negendelige serie over De Afrekening, waarin ooggetuigen en betrokkenen vertellen over de chaos en de problemen die dat met zich mee bracht.
Vandaag dus Het Spoor en de Bijltjesdag, of liever de Bijltjesdag die koste wat het kost voorkomen moest worden. Want Nederland wilde niet het voorbeeld van België en Frankrijk volgen, waar vlak na de bevrijding duizenden mensen het leven lieten.
De Binnenlandse Strijdkrachten onder leiding van prins Bernhard worden in die dagen belast met het bewaren van rust en orde, maar toch barst de woede los. Vrouwen worden kaalgeknipt, NSB-ers inelkaar geslagen en hun huizen geplunderd.
Dat is ook wel te begrijpen na vijf bezettingsjaren, waarin men in voortdurende angst voor verraad door NSB-ers en andere Duitsgezinden heeft geleefd.
Na lang zoeken vond Het Spoor mensen die over hun bijltjesdag wilden praten, al trok meer dan de helft zich na lang beraad toch nog terug uit angst voor represailles.
Omdat de verhalen voor de betrokkenen pijnlijk zijn om te vertellen en omdat sommigen van hen nu nog met de nek worden aangekeken hebben we op hun verzoek de namen veranderd.
(tekst 2 vervalt)
Tekst 3
Niet alleen in de stad maar ook op het platteland in de kleine dorpsgemeenschappen barst de woede los.
Tekst 4
Op het binnenschip van pa Visser veren de hele oorlog onderduikers, mee. Vlak na de bevrijding zeilt de Geertruida over Kampen richting Friesland om er aardappelen te halen.
Tekst 5
Dominee Veldkamp is in die dagen pastoraal werker in de Scheveningse gevangenis. Na de oorlog komt hij vaak in de provisorische kampen waarin de opgepakte NSB-ers, collaborateurs en landverraders zijn opgesloten.
Tekst 6
Op zes mei capituleren de Duitsers in West Nederland. Maandag zeven mei wordt NSB leider Mussert gearresteerd en de dag daarop nemen de Binnenlandse strijdkrachten hun taak op zich. Binnen enkele maanden zitten er meer dan honderdduizend mensen vast.
Hoewel de zucht naar wraak te begrijpen is na de vijf lange Bezettingsjaren, worden er toch fouten gemaakt. Na later onderzoek zal blijken dat er zo'n vijfduizend mensen onschuldig opgepakt en geïnterneerd zijn. Zoals bijvoorbeeld de man die contributie aan de NSB had betaald en daarom gearresteerd werd. NSB bleek te staan voor Nederlandse Schaak Bond!
En ook worden er meisjes en vrouwen onterecht kaalgeschoren. Die kunnen dan, zo blijkt uit advertenties in de krant, een pruik komen afhalen.
Die eerste maanden werkt De Kok als BS-er in Amsterdam. Hij moet mensen oppakken en vervoeren van en naar het Kamp op de Levantkade. Zo loopt hij heel vaak door de stad.
Tekst 7
Als de oorlog uitbreekt, is het gezin Heinemann al dertig jaar in Nederland; hun dochter Suzanne is in Nederland geboren. Vader is anti-nazi en het enige dat hem aan Duitsland bindt is zijn paspoort. Toch gaat hij in Duitse dienst als hij wordt opgeroepen en wordt daarvoor na de oorlog gestraft. Op een dag komt de BS langs.
Tekst 8
Omdat vader en zoon Van Dijk beiden NSB-lid zijn tijdens de oorlog worden hun familiezittingen verbeurd verklaard. Na de oorlog wordt zoon Van Dijk wegens verraad - hij vocht bij de slag om Arnhem aan Duitse zijde mee - veroordeeld tot vier jaar kamp. Als hij vrijkomt, zijn alle spullen van zijn ouders en hem verdwenen. Door een toeval komt hij te weten in wiens handen hun spullen zijn overgegaan. Bij deze man, een leider van het Fries verzet, weet hij zich na een begrafenis van een gezamenlijke bekende uit te laten nodigen.
Tekst 9
Er volgt een tweede bezoek om nog wat zakelijke dingen over de begrafenis te regelen.
OF: (indien blokje vervalt)
Bij een tweede bezoek, kan Van Dijk zijn mond niet houden.
Hij zegt dat hij zich thuis voelt in zijn eigen spullen en dat hij zeker weet dat de po op de vensterbank de initialen van zijn ouders draagt.
De huiseigenaar is zich van geen kwaad bewust en wil hem de po geven. Maar Van Dijk wil alles terug. Zijn pogingen lopen op niets uit.
Tekst 10
Het is een kleine afgesloten dorpsgemeenschap bij de zuidelijke grens. De meeste mensen verdienen er wel eens wat bij met smokkel van België naar Nederland en andersom. Haar man is er plaatsvervangend burgemeester.
Ook al, zo zegt Maria, zijn ze geen lid geweest van de NSB, ze waren zeker grote aanhangers van Mussert.
Najaar 44 wordt het zuiden bevrijd. Haar oudste zoon werkt op een boerderij in de buurt. Maria gaat met een bundeltje schone was bij hem op bezoek en hoort dan van de bevrijding.
Tekst 11
Op de terugweg wordt Maria aangehouden en opgepakt. De BS-ers brengen haar naar het gemeentehuis van een naburig dorp, waar zich een menigte heeft verzameld.
Tekst 12
In de cel zitten ook andere vrouwen uit de omgeving. Ze wachten en dan gaat de deur open.
Tekst 14
De vader van Joop was brigadier van een politiekorps in een kleine provinciestad. Een rechtlijnige man, die graag hogerop wilde komen en het gezag wilde dienen, maar die geen lid wilde worden van de NSB. Wel een streberige man, zo zegt Joop nu. Zijn vader wordt vlak na de bevrijding thuis opgehaald en verdwijnt voor vijf jaar in de gevangenis.
Tekst 15
Een van de belangrijkste taken van de BS was om een echte bijltjesdag, een bloedbad dus, te voorkomen. Dat is hun gelukt, al zijn er wel fouten gemaakt en slachtoffers gevallen. Dat is gezien de beklemmende bezettingstijd die Nederland achter zich had ook haast niet te voorkomen.
Er zijn voorbeelden te vinden van executies uit wraak, van vrouwen die bij het kaalknippen blind werden van de menie die ze in hun ogen kregen of van mensen die blijvend letsel of erger hadden. Maar mensen die betrokken zijn geweest bij dit soort uitzonderlijke excessen weigerden deelname aan ons programma.
Volgende week gaat Het Spoor door met het vervolg op deze uitzending, deel drie van De Afrekening: de interneringskampen.
Uitgebreidere documentatie aanwezig in VPRO archief