Het Spoor Terug
De afrekening 10: Berechting 1
Tiende deel van een serie van elf documentaires over de afrekening met vermeende en daadwerkelijke collaborateurs na de Tweede Wereldoorlog.
Centraal staan de bijzondere rechtspleging in de jaren veertig en vijftig, oorlogsmisdaden, de Drie van Breda en de regering in Londen.
Aan het woord komen de oud-juristen Koning, H. Stouten, J.G. Zaaijer, G.E. Langemeijer, en A.H. van Namen, en A.J. van de Leeuw, oud-medewerker van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie (RIOD).
Geïllustreerd met een geluidsfragment uit het NOS-journaal, een HA-fragment uit het proces tegen A.A. Mussert, een geluidsfragment uit een toespraak van minister-president Schermerhorn en voorgelezen fragmenten uit toespraken van de oud-ministers van justitie Van Maarseveen en Donker.
Beschrijving
0'00" Aankondiging door omroeper van dienst Cor Galis.
Programmatune. Fragment uit het NOS-journaal, gepresenteerd door Noraly Beijer, over het waarschijnlijk laatste proces tegen oorlogsmisdadigers in Nederland. Het betreft het proces op 12 januari 1988 tegen Marinus de Rijke. Presentator (AK) met tekst over de Rijke die kapo was in kamp Erica in Ommen. Bewijzen zijn na zovele jaren moeilijk te leveren, zodat de Rijke wordt vrijgesproken.
na 3'09" Een getuige spreekt over de misdaden die in Ommen werden begaan. Elke dag werden er mensen vernederd en mishandeld. Inleiding door pres. Hij vertelt dat de laatste twee delen van de Afrekening over de Nederlandse en Duitse rechtspleging van 1945 tot nu gaan. Geluidsfragment uit een radiotoespraak van minister-president Schermerhorn, uitgezonden op 18 augustus 1945, waarin hij spreekt over de collaborateurs en politieke gevangenen die oorlogsmisdaden hebben begaan. Pres. met tekst over het Besluit Bijzonder Strafrecht en het Tribunaalbesluit die de regering in Londen, door het in gebreke blijven van het Wetboek van Strafrecht en het Wetboek van Militair Strafrecht,invoert.
Bijzondere gerechtshoven behandelen de zware gevallen, tribunalen de lichte. Ter illustratie van de werkwijze van een tribunaal volgt een nagespeeld fragment uit een tribunaal tegen Trientje Leertouwer in juni 1946 in Assen. Pres. introduceert de heer Koning, president in twee kamers van het tribunaaldistrict Groningen.
na 10'52" Koning gaat in op de samenstelling van een tribunaal en het primitieve karakter van de rechtspraak. De uitgesproken vonnissen worden van hogerhand vaak afgezwakt omdat de interneringskampen leeg moesten en de gezinnen van NSB-ers vaak uit elkaar vielen. Om de afhandeling te bespoedigen kondigt de regering het Besluit Politieke Delinquenten af, zo vertelt pres. Het Openbaar Ministerie krijgt hierin de bevoegdheid om te beslissen over vrijlating zonder berechting. Mr. Stouten was officierfiscaal en kon meebeslissen over de vrijlating. Interviewer spreekt met mr. Stouten.
na 14'26" Stouten zegt dat ondanks de slechte voorbereiding van regeringszijde de rechtspraak goed verliep. Langzamerhand kwam er nuchterheid in de rechtspraak en probeerde men lichte gevallen af te laten vloeien en zich te concentreren op de zware gevallen. Er waren geen criteria voor het vaststellen wat zware en wat lichte gevallen waren. Het publiek was feller in haar mening over de veroordeling van landverraders. Pres. introduceert Mr. Zaaijer, procureurfiscaal bij het bijzonder gerechtshof in Den Haag, die tegen de kopstukken hoge straffen eiste. Int. spreekt met Zaaijer.
na 19'15" Zaaijer vindt het logisch dat het publiek de kopstukken eerst berecht wilde zien. Hij leest een gedeelte voor uit zijn requisitoir tegen Mussert. Geluidsfragment uit de ondervraging van NSB-leider Anton Mussert door mr. Zaaijer over de kroondomeinen (zie HA-1529). Zaaijer vertelt int. dat er nooit iets onbehoorlijks gebeurd is in de bijzondere rechtspleging. Pres. introduceert prof. mr. Langemeijer, procureurfiscaal bij de Bijzondere Raad van Cassatie, die gekant is tegen zware bestraffing. Int. spreekt met Langemeijer.
na 23'36" Langemeijer geeft aan dat er verschil van mening bestond over de strengheid van de bestraffing en geeft cijfers over het aantal veroordelingen. Volgens hem zette de Raad van Cassatie twee derde deel van de doodstraffen om in gevangenisstraffen. Int. vervolgt met Henk Stouten. Stouten verklaart de afnemende animo voor executies van landverraders uit de volksaard van de Nederlanders. Stouten is blij dat er niet zoveel executies zijn geweest. Pres. met tekst over de Landelijke Ereraad die de bijzondere gerechtshoven adviseert over de berechting van doorgeslagen verzetsstrijders. Pres. introduceert mr. Van Namen was secretaris en later voorzitter van deze raad.
na 28'49" Van Namen meldt dat het landelijk om 110 à 120 gevallen ging en geeft twee concrete voorbeelden. Het was volgens hem "tamelijk hard" om recht te spreken over de verzetsstrijders die onder grote druk stonden. Muziek, korte stilte.
na 34'54" Pres. (KS) leest een stuk van minister van justitie van Maarsseveen uit augustus 1946 voor, waarin hij spreekt over de dubbele rol van de staat: straffen en vergeven. Pres. (AK) met tekst over de barmhartigheidscampagne waar achtereenvolgende ministers van justitie een stimulerende rol in spelen. De gratieverlening aan de Duitse oorlogsmisdadiger Lager in 1952 roept protesten op.
na 36'40" Mr. Zaaijer verklaart de vele gratieverleningen uit vermoeidheidsverschijnselen, hij betreurt de overvloed aan gratieverleningen, omdat dit de bijzondere rechtspraak ondergroef. Mr. Langemeijer ziet het verlopen van de tijd als oorzaak voor het minder zwaar laten wegen van de oorlogsmisdaden. Langemeijer vertelt over zijn beweegredenen om Mussert de doodstraf te geven.
na 41'04" Henk Stouten vertelt over het gratiebeleid waardoor doodstraf uiteindelijk op 10 jaar uitkwam. Voor de Drie van Breda heeft dit nooit gegolden, hij spreekt van een "ongelijke rechtsgang". Stouten werd directeur van de open strafrichting Norgerhaven waar Duitse oorlogsmisdadigers vastzaten, aldus pres. Stouten vertelt over de werkzaamheden die de gevangenen uitoefenden en de discipline die er onder de Duitse gevangenen heerste. Hij vermoedt dat er een vluchtverbod bestond voor de militairen, geen Duitser poogde te ontvluchten. Aus der Fünten (één van de Drie van Breda) had mogelijkheden te over om te vluchten naar Duitsland, maar deed dit niet. Stouten gelooft de Duitse officier die hem vertelde dat als er een bevrijdingsactie vanuit Duitsland op poten zou worden gezet, de gevangenen niet mee zouden gaan. Pres. met tekst over het onderzoek naar de behandeling van de Duitse gevangenen na berichten in de Duitse pers. Minister van justitie Donker bezoekt in oktober 1952 Norgerhaven.
na 48'40" Donker zei bij die gelegenheid de aanpak in Norgerhaven goed, maar politiek onaanvaardbaar te vinden, aldus Stouten. Pres. (KS) leest de verklaring van Donker in de Tweede Kamer voor waarin hij overplaatsing van de Duitsers naar Breda bekend maakt. Pres. vermeldt dat de gevangenis in Breda niet zo veilig is als Donker dacht. Op Tweede Kerstdag ontsnappen zeven Nederlandse oorlogsmisdadigers en duiken in Duitsland weer op. Pres. (KS) leest de verklaring voor die Donker over de ontsnapping aflegde in de Tweede Kamer. Geen van de Duitse gevangenen ontsnapt, aldus pres. Jacob de Jonge wordt als enige van de zeven ontsnapte Nederlanders uitgezet naar Nederland.
na 54'37" Hans van de Leeuw, medewerker van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie (RIOD) zegt dat de zes Nederlanders onterecht de Duitse nationaliteit verkregen, omdat ze in Duitse dienst waren.
Afsluiting door pres. Muziek.
Uitgebreidere documentatie aanwezig in VPRO archief