OVT / Het Spoor Terug
Geef ons heden onze dagelijkse drank 1 en 2: bier en jenever
Eerste twee delen van de vierdelige documentaireserie 'Geef ons heden onze dagelijkse drank' over de geschiedenis van enkele nationale dranken.
1e uur: De geschiedenis van het bier.
Vraaggesprekken met bierkenners Hans Ebbink en Pieter Biesboer, archeoloog Vincent van Vilsteren, historicus Gerard Rooijakkers en auteur Hans Schippers. Gespreksonderwerpen zijn: de herkomst van het bier uit Egypte; de intrede van bier in Nederland rond de 9e eeuw; het productieproces van en regelgeving rond het middeleeuwse Gruidbier; het belang van het bier als volksdrank in de middeleeuwen; de opkomst, het succes en de ondergang van de brouwstad Haarlem; de afname van de populariteit van bier door de opkomst van koffie en thee; de Brabantse hertog Jan Primus; de belangrijke sociale en rituele betekenis van het bier in de Brabantse volkscultuur; de intrede en het productieproces van het Duitse pils; de huidige marketing van bierproducten.
De gesprekken vinden plaats in het Groninger Museum en op historische locaties in Amsterdam, Haarlem, Den Bosch en Oirschot.
Met een citaat uit een journaal van de VOC over de bevoorrading van de schepen met bier en een reportage over bierbrouwerij 'De Kroon' in Oirschot met een vraaggesprek met de eigenaar over de geschiedenis van zijn bedrijf en de productie van pils.
2e uur: De geschiedenis van de jenever.
Vraaggesprekken met auteur Erik Van Schoonenberghe, historicus Ton Vermeulen, historicus Hans van der Sloot, distillateur John Vlek en Hans van der Horst, een nazaat van een familie van brandersknechten. Gespreksonderwerpen zijn: de oorspronkelijke functie van gedistilleerd alcohol als geneeskrachtige drank; de opkomst van gedistilleerd alcohol als genotsmiddel; de opkomst van de jenever-distillatie in de 16e eeuw; de geschiedenis van de jeneverstokerij Bols; de uiteindelijke vestiging van de jeneverstokerijen in Schiedam; het leven en de arbeidsomstandigheden van de brandersknechten in Schiedam.
De gesprekken vinden plaats op historische locaties in Gent en Schiedam. Met een reportage over een proeflokaal van een traditionele jeneverstokerij in Vlaanderen en het Nederlands
Gedistilleerd Museum in Schiedam met een vraaggesprek met conservator Joep Schellekens en een medewerker over het productieproces van jenever.
Uitgebreide beschrijving:
1e uur: De geschiedenis van het bier.
Programmamaker Paul van der Gaag bezoekt met bierkenner Hans Ebbink het Groninger Museum en bespreekt met hem de herkomst van het bier in Egypte, de intrede van bier in Nederland rond de 9e eeuw.
00:03:55 Vraaggesprek in de catacomben van het Groninger Museum met archeoloog Vincent van Vilsteren en met Ebbink.
Gespreksonderwerpen zijn: de opkomst van de grootschalige bierproductie in de 13e eeuw; het productieproces en de veranderingen daarin aan het einde van de 13e eeuw; de ingrediënten en de smaak van het middeleeuwse Gruidbier; de regelgeving omtrent de productie van Gruidbier in de middeleeuwen; het belang van bier als volksdrank.
00:11:46 Vervolg vraaggesprek met Ebbink op de Oudezijdsvoorburgwal in Amsterdam, de voormalige 'bierkaai' waar in de 14e eeuw het bier uit Duitsland werd uitgeladen. Gespreksonderwerpen zijn: de biertol die in 1323 werd ingesteld door Willem III; het succes van het Hamburgse hopbier dat het Hollandse Gruidbier ging vervangen; de omvang van de import.
00:15:07 Vervolg vraaggesprek met Ebbink in Haarlem. Gespreksonderwerpen zijn: de opkomst in de middeleeuwen van Haarlem, Gouda en Delft als brouwsteden; de Hollandse productie van het Duitse hopbier dat later een succesvol exportartikel werd.
00:16:19 Vraaggesprek met bierdeskundige Pieter Biesboer en Ebbink tijdens een rondleiding langs de Spaarne in Haarlem waar de oude bierbrouwerijen waren gevestigd.
Gespreksonderwerpen zijn: het succes van Haarlem als brouwstad van de 15e tot de 17e eeuw als gevolg van de gunstige ligging en het schone water; de grote brouwerijen die aan de Spaarne gelegen waren; de sociale en economische macht van de bierbrouwers in Haarlem; de werkzaamheden en arbeidsomstandigheden in de bierbrouwerijen; de omvang van de bierproductie; de neergang van Haarlem als brouwstad doordat de Spaarne steeds ondieper werd.
00:25:05 Vervolg vraaggesprek met Ebbink op Oostburg in Amsterdam.
Gespreksonderwerpen zijn: het achterblijven van de Amsterdamse bierindustrie; het belang van het bier voor de schepelingen van de VOC.
00:26:57 Programmamaker leest een fragment voor uit een journaal van de VOC over de bevoorrading van de schepen met bier.
00:27:31 Vervolg vraaggesprek met Ebbink over de opkomst van koffie en thee die het bier uiteindelijk verdrongen.
00:29:44 Vraaggesprek met historicus Gerard Rooijakkers voor het stadhuis in Den Bosch over hertog Jan Primus, die beschouwd wordt als symbool van het 'Brabantisme', en de verhalen die rond zijn persoon bestaan.
00:33:26 Muziekfragment van 'Toen hertog Jan kwam varen'.
00:34:48 Vervolg vraaggesprek met Rooijakkers over de belangrijke sociale functie en rituele betekenis van het bier in de Brabantse volkscultuur.
00:38:41 Vraaggesprek met auteur Hans Schippers in brouwerij 'De Kroon' in het Brabantse Oirschot.
Gespreksonderwerpen zijn: de intrede van het Duitse pils in Nederland aan het einde van de 19e eeuw; de specifieke eigenschappen van deze biersoort; het belang van koelingssystemen voor de productie van 'ondergistbier' als pils; de opkomst van de Nederlandse pils-industrie die ten koste ging van de kleinere bierbrouwerijen.
00:44:30 Reportage over bierbrouwerij 'De Kroon'. Vraaggesprek met de eigenaar over zijn bedrijf dat sinds 1623 bestaat, over de soorten bier die zijn bedrijf brouwt en over de productie van pils.
00:48:34 Vervolg vraaggesprek met Rooijakkers over de huidige marketing van bierproducten waarin de nadruk wordt gelegd op de rituele betekenis en de ambachtelijkheid van het bier.
00:53:07 Afsluiting.
00:54:59 Lekker weg in eigen land.
Stationcall. Radionieuws van 11.00 uur. STER-reclame.
01:00:04 Programmatune. Programmaoverzicht.
01:00:07 2e uur: De geschiedenis van de jenever.
Programmamakers Paul van der Gaag en Dafna Holtzer spreken in Gent met auteur Eric Van Schoonenberghe van het boek 'Jenever in de lage landen'. Gespreksonderwerpen zijn: een tekst uit 1351 waarin voor het eerst melding wordt gemaakt van het distilleren van wijn als geneeskrachtige drank; de opkomst van de distillatie van bier door de arme man in de 15e en 16e eeuw; het toenemende gebruik van gedistilleerd alcohol als genotsmiddel in plaats van als medicijn; de opkomst van de jenever-distillatie in de loop van de 16e eeuw; de functie die de stokerijen hadden binnen het Vlaamse landbouwproces.
01:13:34 Reportage over een bezoek van de programmamakers met Van Schoonenberghe aan het proeflokaal van een traditionele jeneverstokerij in Vlaanderen.
01:15:50 Vraaggesprek met historicus Ton Vermeulen die zich bezighoudt met de geschiedschrijving van jeneverstokerij Bols. Gespreksonderwerpen zijn: het vertrek van de familie Bols vanuit Vlaanderen naar Duitsland in het begin van de tachtigjarige oorlog; de vestiging van Bols en andere
jeneverstokers in Amsterdam en Weesp; het vertrek van de stokerijen van Weesp naar Schiedam als gevolg van de opkomst van de jeneverexport naar Engeland, Frankrijk, West-Indië en Amerika.
01:21:45 Reportage over het Nederlands Gedestilleerd Museum in Schiedam waar nog steeds jenever op traditionele wijze wordt gedistilleerd. Vraaggesprekken met conservator Joep Schellekens en een andere medewerker van het museum over de geur van het graanbeslag, over het productieproces en over het verschil tussen oude en jonge jenever.
01:30:59 Vraaggesprek op verschillende locaties in Schiedam met Hans van der Horst, nazaat van een familie van brandersknechten.
Gespreksonderwerpen zijn: het onderkomen van de brandersknechten en hun families in hofjes; Van der Horsts grootvader die brandersknecht was en later meesterknecht; de katholieke achtergrond van de brandersknechten; de herkomst van de bijnaam 'Zwart Nazareth' voor Schiedam; het overvloedige drankgebruik van de brandersknechten tijdens het werk en de kwalijke gevolgen van het alcoholgebruik in Schiedam; de weerstand van de anti-alcoholbeweging tegen
Schiedam; de afname van de populariteit van jenever; de gilde van de zakkendragers.
01:46:49 Vraaggesprek met historicus Hans van der Sloot en distillateur John Vlek. Gespreksonderwerpen zijn: de sociale gevolgen van de neergang van de oude jenever in Schiedam; de afname van de zelfstandige distilleerderijen in de jaren '60 en '70; de hernieuwde populariteit van de traditionele Schiedamse jenever in de jaren '70.
01:53:52 Afsluiting.
01:56:23 Einde.
Uitgebreidere documentatie aanwezig in VPRO archief