Noorderlicht
Even roeren en KLAAR! Veel chemische stoffen zijn opgebouwd uit moleculen met een draairichting: ze draaien linksom of rechtsom. Dit verschijnsel staat bekend als ‘chiraliteit’, naar het griekse woord voor hand. Behalve dat ze elkaars spiegelbeeld zijn, zijn ze identiek, als een linker en een rechter handschoen. Ze kunnen echter wel heel verschillende chemische eigenschappen hebben. Zo past bijvoorbeeld de ene variant van de stof limoneen op onze ontvanger voor citroengeur, terwijl wij de andere variant naar sinaasappel vinden ruiken. Minder onschuldig is het beruchte medicijn Softenon: de ene variant had de eigenschap dat hij de misselijkheid tijdens de zwangerschap verminderde, de reden waarom het op de markt gebracht werd. De andere veroorzaakte mismaakte baby’s. In principe bestaat een stof voor de helft uit linksdraaiende en voor de helft uit rechtsdraaiende moleculen. Omdat die heel verschillende chemische eigenschappen kunnen hebben, is het voor chemici en farmaceuten dus essentieel om een stof te maken die moleculen bevat met maar één draairichting. Tot nu toe ging dat door de twee soorten van elkaar te scheiden, een moeilijk en tijdrovend proces. Chemicus Wim Noorduin van de Radboud Universiteit heeft een nieuwe methode gevonden, niet om de twee verschillende moleculen van elkaar te scheiden, maar om de linksdraaiende moleculen in rechtsdraaiende te veranderen, en andersom. Daar komt bij dat het proces zo eenvoudig is dat je je afvraagt waarom niemand er eerder op gekomen is. Het enige dat Noorduin doet is een oplossing met een stof die voor de helft bestaat uit linksdraaiende en voor de helft uit rechtsdraaiende moleculen roeren, terwijl die moleculen fijngemalen worden. Na een paar uur bevat de vloeistof alleen nog maar links- of rechtsdraaiende moleculen. Op deze manier was niet te beïnvloeden of de moleculen links0- of rechtsdraaiend werden. Maar ook daar heeft Noorduin een oplossing voor gevonden. Als je een klein beetje van dezelfde stof toevoegt, maar dan een zuiver linksdraaiende variant, worden de kristallen in de oplossing rechtsdraaiend en omgekeerd. Dat werkt ook als je een stof “vervuilt” met een heel kleine hoeveelheid (0,001%) van een vreemde, maar wel zuiver links- of rechtsdraaiende stof. Ook dan geldt: als je linksdraaiende moleculen toevoegt, wordt het spul rechtsdraaiend en omgekeerd. Met Noorduins methode, die overigens niet gepatenteerd kon worden omdat je aan een stof niet kunt zien of hij op deze manier gezuiverd is, kun je voortaan eenvoudig en snel zuiver links- of rechtsdraaiend maken. Drama’s als dat met softenon zijn nu dus makkelijk te vermijden. Zijn ontdekking is echter niet alleen belangrijk voor de industrie, maar ook voor ons begrip over het ontstaan van het leven. De bouwstenen waaruit levende organismen zijn opgebouwd, namelijk allemaal links- of rechtsdraaiend, nooit allebei: aminozuren, waaruit eiwitten opgebouwd zijn, draaien altijd naar links, suikers altijd naar rechts. Noorduin heeft aangetoond dat het niet miljarden jaren hoeft te duren voor die stoffen niet meer uit het van nature voorkomende 50/50-mengsel bestaan, maar nog maar één draairichting vertonen. ----- Raar slakje ontdekt Slakkenhuizen zijn in de regel opgebouwd volgens een strak wiskundig patroon. Tenminste, dat dacht men tot de onderzoekers Menno Schilthuizen en Jaap Vermeulen van het Nationaal Herbarium in Maleisië een slakje ontdekte waarvan het huisje geen enkele wiskundige wetmatigheid vertoont: de ‘Opisthostoma vermiculum’. Dit minuscule slakje leeft op kalksteenheuvels in West-Maleisië. Aanvankelijk dachten de onderzoekers dat ze met een mismaakt exemplaar van doen hadden, maar toen ze er 30 gevonden hadden, kwamen ze tot de conclusie dat het toch echt een levende soort moest zijn. Waar zo’n vreemd gevormd slakkenhuis goed voor is, weten de de ontdekkers niet. Bij het geslacht waar dit slakje toe behoort, loopt de laatste winding in tegengestelde richting van de andere windingen. Door die aanpassing sluit de mond van het huisje precies aan op het oppervlak waarop ze leven, waardoor de beestjes moeilijker op te eten zijn. ‘Opisthostoma vermiculum’, de soort die ze nu gevonden hebben, woont tussen de bladeren en hoeft zich dus niet op de kalkrots vast te zuigen. Die verdraaide laatste winding is dus nutteloos. Dan kunnen er in de evolutie 2 dingen gebeuren: of de aanpassing verdwijnt weer, of hij neemt steeds groteskere vormen aan, omdat de vorm voor het overlevingskans van het beestje toch geen nut heeft. De laatste verklaring is de meest plausibele. Het zou ook een verdediging kunnen zijn tegen naaktslakken die in een gat boren op een zwakke plek van een slakkenhuis en het vervolgens leeg zuigen. Wellicht is dat bij een onregelmatig gevormd huisje is dat veel moeilijker. De huisjes zijn slechts een millimeter groot. Je kunt ze alleen vinden door een emmer aarde met veel water te vermengen en te wachten tot de huisjes komen bovendrijven. Op die manier dood je het slakje, dus levende exemplaren zijn nog niet gevonden. Het wachten is dus op een manier om levende slakjes te vinden. Dan kun je er met moleculair-biologisch onderzoek welke plaats deze slakjes in de evolutie innemen. ----- Nieuws van Noorderlicht Online - Heelal eindig maar grenzeloos - Fruitige mieren - Opdringerige guppy's ----- Nietzsche, Wagner en de Blues Niet de meest voor de hand liggende combinatie: Nietzsche, Wagner en de Blues. Toch is filosoof Niels van Poecke er aan de Erasmusuniversiteit op afgestudeerd en voor zijn scriptie kreeg hij zelfs een prijs. Volgens Van Poecke is de overeenkomst groter dan je zou denken. De Duitse filosoof Friedrich Nietzsche (1844 – 1900) had een grondige afkeer van het decadente westen waarin hij woonde. Hij streefde naar, wat hij noemde, een ‘Umwertung aller Werte’: christendom en wetenschap moesten worden afgeschaft en vervangen door de levenskracht die hij alleen nog vond bij wat toen nog ongestraft ‘primitieve volken’ genoemd kon worden. De muziek van Richard Wagner (1813 – 1883) was voor hem het middel om dat doel te bereiken. Wagner was in zijn ogen niets minder dan de aanstichter van een culturele revolutie. Later was Nietzsche erg teleurgesteld in Wagner (en hun vriendschap ging teloor). Die had volgens hem de revolutie verraden: z’n muziek was te veel melodie, Parsifal was christelijke opera. In de VS gebeurde in de jaren ’40 en ’50 iets vergelijkbaars: blanke jongeren (Elvis, Kerouac)ontdekten blues en jazz, afkomstig uit een andere cultuur dan die van de blanke Amerikaanse middenklasse, als iets oers, iets authentieks. Dat was de uiting van de nieuwe avant-garde, voor wie de gewone klassieke muziek of de “officiële” avant-garde muziek (Stockhausen enzo) niet voldeed. Blanke Amerikaanse jongeren stortten zich met zo veel overgave op deze door hun ouders verafschuwde muziek, dat Malcolm X verzuchtte: “Hippies willen zwarter zijn dan afro-amerikanen”. In beide gevallen werd het idee van culturele revolutie bepaald door een ontmoeting van westerse en vreemde (in Nietzsches termen “primitieve”) culturen. Die vreemde cultuur werd verwelkomd als een culturele revolutie die een nieuwe avant-garde moest voortbrengen. Maar helaas, in beide gevallen mislukte de revolutie want de avant-garde werd al snel ingebed door de heersende cultuur. En de wedergeboorte van de Griekse tragedie, wie heeft daar de laatste tijd nog iets van gehoord? ----- Veelplegers, deel 1 In de nieuwjaarstoespraken van korpschefs en officieren van justitie regende het in de eerste weken van dit jaar weer nieuwe ideeën waarmee politie, justitie en andere instellingen het probleem van het grote aantal veelplegers te lijf zouden moeten gaan. Binnen 24 uur nadat de veelpleger is opgepakt moet er gelijk gedragstherapie of psychologische hulp aan te pas komen, zegt de één. Snelrecht toepassen, zegt de ander. Wat gaat er schuil achter het gedrag van veelplegers? Hoe worden zij begeleid? En bieden al die nieuwe maatregelen soelaas? Irene Houthuijs doet verslag in een vierdelige serie, die op dinsdag rond 10.45 uur wordt uitgezonden.