Medialogica en de strijd om aandacht

Wat eindredacteur Misja Pekel vooral opvalt als het om publieke opinie gaat, is de verhevigde strijd om onze aandacht die bijna overal en altijd plaatsvindt. “Ik zie het wanneer ik in de trein zit. Iedereen – ik ook - zit op een schermpje te scrollen of gedachteloos op de tijdlijn te klikken. We zouden ons veel meer bezig moeten houden met de vraag waar deze informatie vandaan komt. Met welke intentie is een artikel dat je leest geschreven? Welke belangen zitten erachter? Waarom is iets dat je leest gratis?

"Misschien is het nieuwsverspreiding uit journalistieke overtuiging of een advertorial van een bedrijf, maar het kan ook zijn dat iemand je subtiel politiek probeert te beïnvloeden. En probeert je daarvoor expres verontwaardigd of boos te maken. 'Medialogica' biedt een mogelijkheid om verder te kijken dan de aantrekkelijke krantenkop of het schreeuwende bericht op je tijdlijn. Klopt het bericht wel? Wie of wat zit erachter? Hoe kwam het bericht tot stand?" 

Dit najaar onderzocht het programma vier onderwerpen, waarbij de redactie steeds keek hoe publieke opinie tot stand komt en wat deze voor effect heeft op de samenleving. Onderwerpen waarbij zowel het heden als het verleden een rol spelen. 

De eerste uitzending gaat over het verhaal van het Indonesische dorpje Rawagede. “In tijden van oorlog, wordt wel gezegd, is het de waarheid die als eerste sneuvelt. En dat zie je bij Rawagede ook,” vertelt Pekel. Eind 1947 voeren Nederlandse militairen daar een aanval uit, waarbij volgens de Nederlandse lezing honderdvijftig mensen om het leven komen. Volgens Indonesische bronnen komen echter in totaal meer dan vierhonderd mensen om bij die actie.

Een onderzoek van de Verenigde Naties veroordeelt Nederland, maar Den Haag stopt het rapport in een diepe la. De verantwoordelijke militairen worden nooit vervolgd. “We wilden onderzoeken hoe bij ons koloniale verleden met horten en stoten de pijnlijke feiten weer boven water komen. Het duurt letterlijk decennia," zegt Pekel.

Nu, ruim zeventig jaar later, onderzoeken historici op verzoek van de Nederlandse regering het geweld dat in de jaren veertig in Indonesië plaatsvond en waarom het zo lang duurde voor dit historisch onderzoek er kwam. “In elke oorlog is het moeilijk om eigen fouten onder ogen te komen, juist omdat de gevolgen ervan zo pijnlijk zijn," zegt Pekel. "Aan de ene kant heb je te maken met nationale trots en aan de andere kant met schadeclaims. Dat pijnlijke proces zie je nu ook bij de tragedie in de Syrische wijk Hawija, waar burgerslachtoffers door een Nederlands bom zijn gevallen. Het zal lang duren voordat we precies weten wat hier is gebeurd.”

Op zondag 24 november dook Medialogica in de onlinewereld. Hoe worden complottheorieën verspreid? Oude theorieën die tot voor kort alleen te vinden waren in duistere krochten van het internet, duiken steeds vaker op in het publieke debat. Wetenschappers, gematigde politici en opiniemakers die deze theorieën betwisten, worden op de persoon aangevallen.

“Er wordt een geraffineerd spel gespeeld waardoor mensen monddood worden gemaakt en meningen worden doorgedrukt,” vertelt Pekel. Het gevolg: discussies waarin polarisatie de norm is geworden. Zo vinden – vaak met de vrijheid van meningsuiting in de hand - extreme ideeën steeds makkelijker hun weg naar traditionele media en populistische politici. Het lijkt ook steeds minder uit te maken of de waarheid wordt verteld.

“Kijk naar president Trump, die volgens de Washington Post dertien leugens per dag vertelt. Als je niet uitkijkt, word je als pers daarbij voor het karretje gespannen. Onbedoeld ben je onderdeel van het probleem doordat je een bericht te veel aandacht geeft. Er circuleren onder sommige online groepen zelfs handboeken waarin staat hoe de media te bespelen om zo jouw controversiële boodschap succesvol te verspreiden.” 

Ook bij het maken van de uitzending moesten redacteuren waken voor dit gevaar, legt Pekel uit. “De vraag is: Wie laat je aan het woord? Veel experts zeggen dat je sommigen - zeker als het gaat om mensen met zeer extreme meningen - niet aan het woord moet laten, omdat je ze dan een podium geeft. Want als traditionele media je noemen, heb je de hoofdprijs. Nog meer aandacht, voor een idee dat als radicaal of extreem wordt gezien. Het is ingewikkeld. De vraag is hoe je daar als journalist mee om moet gaan.”

In de aflevering van zondag 1 december is er aandacht voor de forensisch psychiatrische kliniek in Den Dolder. Al meer dan een eeuw verblijven hier psychiatrische patiënten. De aanwezigheid van cliënten in het straatbeeld was tot voor kort een vanzelfsprekendheid voor de dorpsbewoners. Maar sinds de moord op Anne Faber in 2017 en de arrestatie van Michael P. ligt de kliniek onder een vergrootglas. Elk incident leidt tot aandacht in de media en groeiende ongerustheid onder buurtbewoners. 

De aflevering over Den Dolder staat voor een groter probleem in de publieke opinie. Pekel: “Er ontstaat een terugkerende dynamiek in berichtgeving als het om tbs’ers of patiënten in de forensische zorg gaat. Elk incident leidt, ongeacht de ernst, tot een heftige mediagolf van aandacht. Iemand komt niet terug van verlof, en de woorden ‘levensgevaarlijk’ en ‘ontsnapping’ vallen. Politici zien een kans om in de schijnwerpers te staan. Ministers nemen vervolgens onder druk van alle aandacht maatregelen die wellicht niet noodzakelijk zijn. Want voor nader onderzoek is geen tijd. Zoiets kan het hele systeem uithollen als je niet uitkijkt.” 

In de slotuitzending is er aandacht voor het abortusdebat. Al dertig jaar heeft Nederland een wet die abortus mogelijk maakt. Lange tijd leek het debat rondom de medische ingreep te zijn gedoofd. Totdat het dit jaar in alle hevigheid weer opvlamde.

Pekel vertelt: “Je ziet hier twee partijen lijnrecht tegenover elkaar staan: de pro- en de anti-abortusbeweging. Hoe verkondigen zij hun standpunten in het publieke debat? Wat zijn hun mediastrategieën? Beide partijen beroepen zich op een mensenrecht. Het recht op leven tegenover het recht op zelfbeschikking. Vooral de pro-life beweging heeft zich de laatste jaren georganiseerd, met name op internationaal niveau. De vraag is wat de pro-abortus beweging daartegenover zet.”

Pekel komt terug op die constante strijd om aandacht. Een pakkende kop of sprekende foto lokt gebruikers, en klakkeloos klikken ze door. “In deze moordende aandachtstrijd zie je dat bedrijven en media vooral bezig zijn met ons gedrag. Wanneer kunnen we jouw aandacht vangen? Wat zijn de momenten waarop we mogelijk even bij jou kunnen inpluggen? Dat komt voort uit het feit dat we nou eenmaal met een toestel rondlopen dat continu aan het zenden is.

"Het gevolg is wel dat mediabedrijven en politici ook steeds meer bezig zijn met wanneer en waarom we op onze telefoon kijken, scrollen en klikken, dan met wat we nou precies willen vertellen. En hoe meer we online consumeren, hoe groter de kans is dat tussen al die berichtgeving een boodschap zit, gemaakt door iemand die niet het beste met ons of onze samenleving voor heeft.

“Net als bij ons eten, is het belangrijk om te weten wat we precies consumeren als we lezen, kijken of luisteren. Wij hopen daar een bijdrage aan te kunnen leveren. Niet alleen met onze programma’s, maar ook met Medialogica in de klas. Het is van belang verder te kijken dan wat er op ons scherm verschijnt.”