Dit iconische beeld bracht de Bulgarenfraude aan het licht

Het is zondag 21 april 2013 wanneer Siebe Sietsma, dan journalist bij RTL Nieuws, verschrikt opkijkt. In een tweet kondigt het KRO-programma Brandpunt het onderwerp aan van de uitzending van die avond: Gratis geld uit Holland. In een stoffig Bulgaars dorpje blijken de inwoners grif gebruik te maken van de vrijgevigheid van de Nederlandse Belastingdienst. Een affaire die de boeken in zal gaan als de Bulgarenfraude.

Sietsma houdt zich op dat moment al een tijd bezig met de belabberde informatiehuishouding van de Nederlandse overheid, die zogeheten ‘adresfraude’ mogelijk maakt. Daarbij doen mensen alsof ze op een adres staan ingeschreven om overheidscontrole te omzeilen. Het is op dat moment allerminst een sexy onderwerp. Niet het soort verhalen waar je als journalist snel mee scoort, dus is Sietsma min of meer de enige die ermee bezig is. Het fascineert hem dat dit in Nederland plaatsvindt. ‘We denken in Nederland dat we een aangeharkt landje zijn,’ zegt Sietsma. ‘Maar als je goed gaat kijken, dan valt dat reuze mee - of tegen.’

Door zijn kennis over adresfraude ontvangt Sietsma vaker tips over dit onderwerp. Soms goede, soms slechte. Via één zo’n tip komt hij in contact met een bron die hem een stapel documenten geeft, allemaal omtrent problemen met adresregistraties. Daartussen zit ook het rapport Bestuurlijke rapportage “GBA en fraude”. Sietsma hoeft er niet lang naar te kijken om te begrijpen wat het rapport betekent. ‘Ik zag meteen dat dit foute boel was.’

In het rapport leest Sietsma hoe een criminele Bulgaarse organisatie die zich voorheen toelegde op mensenhandel, over is gestapt op fraude met Nederlandse zorg- en huurtoeslagen. De kans om gepakt te worden is kleiner en de straffen ervoor zijn minimaal. De criminelen halen mensen uit Bulgarije om zich hier met een nep-huurcontract in te schrijven bij een gemeente. ‘Die mensen woonden daar nooit echt,’ zegt Sietsma. ‘Ze gingen bij wijze van spreken dezelfde dag weer terug naar Bulgarije.’

De inschrijving bij een gemeente en het huurcontract is voor de criminelen al genoeg. Met die adresregistratie kunnen ze een burgerservicenummer (BSN) krijgen en daarmee bij de Belastingdienst toeslagen aanvragen. En dat gaat vrij gemakkelijk. ‘De Belastingdienst controleerde niet vooraf,’ zegt Sietsma. ‘Ze keerden de toeslagen blind uit. Tegen de tijd dat de Belastingdienst erachter kwam dat de persoon achter de aangevraagde toeslagen hier helemaal niet woonde, zat hij of zij alweer in Bulgarije. Ze waren ongrijpbaar.’

Ook al begrijpt Sietsma dat het hier gaat om een zeer gevoelig rapport, hij kan er als televisiemaker nog niet direct mee aan de slag. ‘Het rapport was duidelijk, maar ik wilde niet blind op een papieren werkelijkheid afgaan. Je moet iemand vinden die op camera wil bevestigen wat er in dat rapport staat.’

Dat blijkt een lastige taak. ‘Op het moment dat ik me hiermee ging bezighouden, merkte ik dat organisaties hun deuren dicht deden,’ zegt Sietsma. ‘Ik kreeg geen, of maar heel beperkt antwoord op mijn vragen. En dat was niet alleen naar de journalistiek toe. Ook onderling werkten organisaties niet samen om fraude aan te pakken en hielden ze informatie voor elkaar achter.

Zijn verklaring voor die terughoudendheid: ‘Het is een moeilijk onderwerp voor organisaties. Op het moment dat er gefraudeerd wordt, dan zegt dat ook iets over je eigen bedrijfsvoering. Het kost geld en dat betekent dat je niet goed hebt gelet op de centen van de samenleving. Dus er is geen organisatie die reclame maakt met fraude.’

Zelfs wanneer het hem uiteindelijk toch lukt het om mensen bereid te vinden voor de camera het probleem te erkennen en te duiden, wil Sietsma nog niet met het verhaal naar buiten. Hij weet: zonder beeld geen reportage. ‘De Bulgaren die de fraude pleegden waren natuurlijk moeilijk te filmen. Dus ik was samen met de redactie aan het overwegen wat we met dit verhaal moesten doen.’

Het besluit wordt voor hem genomen op die bewuste dag in april 2013. ‘Ik zag tot mijn verbazing een tweet van Brandpunt. Dat ze die avond een uitzending zouden hebben over Bulgaren en toeslagen.’

Tekst gaat verder na afbeelding.

Sietsma stapt direct in de auto en rijdt naar het kantoor van RTL. Is zijn scoop, waar hij al maanden mee bezig is, nu ineens ook in handen van Brandpunt, zonder dat hij daar iets vanaf weet?

Op kantoor begint Sietsma als een razende zijn verhaal uit te typen. De feiten heeft hij immers al allemaal op een rijtje staan. Binnen een uur schrijft hij een nieuwsbericht en hij gaat daarna gelijk aan de slag met een montage voor de RTL-uitzending van die avond. Daarvoor kan hij alleen het droge beeld dat hij al had gebruiken, beeld van frauderende Bulgaren heeft hij nog steeds niet.

’s Avonds zit Sietsma afgepeigerd op de bank, met het rapport naast zich. Hij verwacht dat de uitzending van Brandpunt daarover zal gaan, maar zijn mond valt open van verbazing.

Wat hij ziet is namelijk niet het rapport waar hij in is gedoken, maar iets anders, namelijk: Bulgaarse mannen, zwaaiend met een oranje, Nederlands bankpasje in de hand, die uitleggen dat ze geld pinnen dat ze krijgen van de Nederlandse overheid. De beelden zijn afkomstig van de Bulgaarse televisiezender bTV en na een tip bij Brandpunt terecht gekomen.

Verzuurd kijkt Sietsma de uitzending uit. Hij weet: ambtenaren wisten al een jaar van de omvangrijke fraude die Bulgaren in Nederland plegen, zonder daarover aan de bel te trekken bij de staatssecretaris en zonder maatregelen te nemen. Niets daarvan wordt in de uitzending besproken. ‘Brandpunt had dat rapport waar ik mee bezig was helemaal niet, maar wel beeld van de frauderende Bulgaarse mannen met oranje bankpasjes. En dat was natuurlijk precies het beeld dat ik miste.’

Tekst gaat verder na afbeelding.

Pas als de droge feiten van Sietsma een naam, plaats en een gezicht hebben gekregen door de reportage van Brandpunt, krijgt zijn langlopende onderzoek naar adresfraude veel aandacht. Het verhaal over de frauderende Bulgaren wordt overgenomen door andere media en leidt tot veel politieke commotie. Terwijl het fenomeen van toeslagenfraude door valse adressen op te geven an sich zeker niet nieuw was. ‘Binnen de Belastingdienst was het probleem van systeemfraude, en dan niet per se alleen de Bulgarenfraude, al meerdere keren aangekaart,’ benadrukt Sietsma. ‘Er was al vaak op gewezen dat er misbruik werd gemaakt van de systemen van de Belastingdienst en dat daar een structureel probleem lag.’

Misstanden binnen de Belastingdienst vinden dus plaats lang voordat de Bulgarenfraude afspeelt. Zo ook de strikte handhaving van de regels voor kinderopvangtoeslag, blijkt uit onderzoek van RTL Nieuws. Deze strenge fraudejacht is een belangrijke oorzaak van wat we nu kennen als de toeslagenaffaire. In tegenstelling tot hoe nu vaak in de media wordt gesuggereerd, ligt het startpunt van de toeslagenaffaire dus ook niet bij de Bulgarenfraude, maar al jaren daarvoor. Alleen toen stonden de systemen rond de toeslagen en de werkwijze van de belastingdienst daaromheen nog niet hoog op de agenda van media en politiek. Die aandacht komt er pas na de Bulgarenfraude, wanneer iedereen wordt geraakt door het beeld van de mannen met oranje pasjes.