Mag je als arts of psycholoog meewerken aan marteling? Dat is een vraag die in de nasleep van 9/11 pijnlijk actueel werd. Na de aanslag op de Twin Towers was medisch personeel betrokken bij martelpraktijken in de geheime gevangenissen van de CIA.

Evert Bloemen is arts en gespecialiseerd in de gezondheid van vluchtelingen en de gevolgen van martelen. Hij probeert helder te krijgen hoe ver artsen mogen gaan in extreme situaties waarin zij soms voor duivelse dilemma’s staan.

De afgelopen jaren zijn verschillende rapporten verschenen waaruit blijkt dat Amerikaanse artsen en psychologen actief betrokken waren bij martelprakijken van de CIA. Was u verbaasd toen u dat las?

‘Artsen zijn in de geschiedenis vaak ingezet bij verhoren waarbij gemarteld wordt. In koloniale oorlogen zoals in Nederlands-Indië kwam het voor. En vrij recent dus ook in de geheime gevangenissen van de Amerikanen. Je hoopt altijd dat je beroepsgroep hier niet aan meewerkt, maar de praktijk is helaas anders. Dus ik was eigenlijk niet verbaasd.’

Dat verbaast mij dan weer.

‘Artsen zitten soms in een lastige situatie. In sommige landen worden zij bijvoorbeeld gevraagd om een verklaring af te geven over wat heet ‘fit for punishment’. In de praktijk betekent dat dat artsen - in Iran bijvoorbeeld - een oordeel moeten geven over de gezondheid van iemand die zojuist 100 zweepslagen heeft gehad.  De arts moet dan beslissen: kunnen we vanuit gezondheidsperspectief doorgaan of niet?’ Hij kan in zo’n geval oordelen: Nee, de gevangene is ‘unfit for punishment’, maar als hij dat te vaak doet, zullen autoriteiten daar niet blij mee zijn. De speelruimte is vaak heel klein.

Hoe bepaalt een arts tot hoe ver je doorgaat?

‘Voor de verhoorders, en dus ook die van de CIA na 9/11, gaat het erom: waar ligt het punt dat  een gevangene ‘doorslaat?’ Wanneer breken we hem genoeg zodat hij met ons gaat praten? Ondervragers willen niet dat een gevangene dood gaat, want dan krijgen ze zeker geen informatie.  Veel technieken hebben het doel om het dunne lijntje te bewandelen tussen doorslaan en doodgaan. Die staan gewoon beschreven in militaire- en detentiehandboeken. Artsen en psychologen in dienst van het leger of van gevangenissen dragen hier vanuit hun expertise aan bij.

Evert Bloemen

Evert Bloemen is arts en gespecialiseerd in de forensisch medische zorg voor slachtoffers van marteling. Ook schreef hij mee aan het standaarddocument Arts en Vreemdeling dat de kaders schept onder welke voorwaarden Nederlandse artsen betrokken kunnen zijn bij ondervragingen van bijvoorbeeld een gemartelde vluchteling.

Black sites, martelpraktijken en het CIA 'rendition program' na 9/11

In 2014 verscheen een kritisch Senaatsrapport waaruit blijkt dat de CIA in de nasleep van 9/11 verdachten ontvoerden en langdurig opsloten in geheime gevangenissen, de zogenoemde ‘blacksites’. In dit zogeheten ‘rendition program’ werden volgens de CIA de grenzen opgezocht binnen wat juridisch mogelijk was om informatie uit gevangenen te krijgen ter voorkoming van terroristische aanslagen. De regering Bush gaf toestemming voor verhoortechnieken die door de CIA ‘enhanced interrogation techniques’ genoemd werden: waterboarding, slaaponthouding, het draaien van zeer luide muziek, eenzame naakte opsluiting, vloeibare voedsel toediening via de anus of het urenlang vastbinden van gevangenen in pijnlijke posities: het waren allemaal technieken die geadviseerd werden door de medische staf op de blacksites. De leidinggevende psychologen James Mitchell en Bruce Jessen werden in 2015 aangeklaagd door drie voormalig gevangenen maar niet veroordeeld.

De beroepsorganisaties van artsen en psychologen hebben de betrokkenheid van hun collega’s  bij het CIA programma na 9/11 hard veroordeeld. Artsen moeten toch in eerste instantie opkomen voor hun patiënten?

‘Artsen en psychologen hebben een eed afgelegd, dat klopt. Ze hebben internationaal geldende beroepscodes waaraan ze zich moeten houden. De basisprincipes zijn dat je geen schade berokkent, dat de zorg voor de ander centraal staat en dat je volgens de laatste kennis handelt. Een arts moet vrij zijn om volgens zijn beroepscodes te handelen.  Marteling gaat altijd in tegen de code.

En toch zijn er altijd artsen of psychologen die zich laten strikken om mee te werken aan praktijken die volgens de beroepscodes niet kunnen. Commercieel werkende artsen bijvoorbeeld, krijgen heel goed betaald, maar mogen vervolgens niet teveel zeuren. Dit speelt in Nederland maar zeker in landen met autoritaire regimes waar zorgprofessionals vaak minder speelruimte hebben om weerstand te bieden, zonder dat zij zichzelf in gevaar brengen.

De hulpverleners worstelen met een dubbele loyaliteit. Aan de ene kant moeten ze medische zorg verlenen aan hun patiënt en zijn ze gebonden aan de normen en kaders van hun beroepsorganisatie. Aan de andere kant zijn ze in dienst van hun opdrachtgever. Zo kunnen er  allerlei prikkels ontstaan waardoor een arts loyaler wordt aan zijn opdrachtgever dan aan zijn beroepseed. Het gevolg kan zijn dat ze met de nek worden aangekeken door andere artsen en zich daardoor gedwongen voelen om in dit schimmige veld te blijven. Ze zitten als het ware opgesloten in hun duistere niche.’

Er is veel te doen geweest over de vraag of er daadwerkelijk gemarteld werd ja of nee. Zowel de CIA als de leidinggevende medici ter plekke hebben zich heftig verweerd: het was geen martelen, zeiden ze. Het waren ‘versterkte verhoringen’.

‘Of iets martelen is of niet, is heel belangrijk voor het recht. Ik herinner me nog dat de CIA stelde dat waterboarding, een martelmethode waarbij iemand het gevoel heeft dat hij bijna verdrinkt, niet onder de definitie van martelen viel omdat er geen fysiek geweld wordt gebruikt. Deskundigen hebben zich daar toen fel tegen verzet. Als het wel martelen is en je bent  slachtoffer van zo’n methode, dan kun je de betrokken arts in principe aanklagen De Verenigde Staten hebben voor 9/11 het Verdrag tegen Martelen ondertekend. Daarin staat dat je strafbaar bent als je martelt of er aan meewerkt: je pleegt misdaden tegen de mensheid en dus maak je de kans om voor het gerecht te komen, net als dokter Mengele, die gruwelijke experimenten deed op Joden in de Tweede Wereldoorlog.

De vraag die ook speelde was of ‘een beetje martelen’ niet geoorloofd was als je daarmee andere mensenlevens kon redden. Sommige artsen zeiden dat wat gebeurde in die CIA gevangenissen ‘geoorloofde druk’ was gezien de omstandigheden. Er stonden Amerikaanse levens op het spel zeiden ze. Een nieuwe terroristische aanslag moest voorkomen worden.

Stel nu dat je als arts een gevangene wilt helpen die door je eigen overheid gemarteld wordt. Als je de patiënt weer oplapt weet je dat hij of zij vervolgens weer gemarteld zal worden en dat je medische kennis wordt gebruikt om zijn of haar zwakke plekken te vinden. Moet je die gevangene dan blijven helpen? Is dat ook onderdeel van je beroepseed?

De plicht om een zieke of gewonde bij te staan heb je altijd. En daaruit volgt dat je moet voorkomen dat dit weer gebeurt. Dit betekent dat je als behandelaar ook aandacht moet vragen voor misstanden die je signaleert. In Nederland staan deze normen in het rapport Arts & Vreemdeling, opgesteld door de medische beroepsorganisaties. Daarin staat letterlijk dat artsen in dergelijke situaties actief aandacht moeten vragen voor de medische aspecten bij de bevoegde instanties. Vervolgens is het ook aan de beroepsorganisatie om deze arts te beschermen bijvoorbeeld door advies of bijstand.

In Nederland krijgen artsen en psychologen ook met die dubbele loyaliteit te maken. Zo zijn er voorbeelden van artsen die vanuit medisch oogpunt hun patiënten wilden behoeden voor de vele verhuizingen van het ene AZC naar het andere. Of die vonden dat iemand niet langer in vreemdelingendetentie kon blijven vanwege haar kwetsbare gezondheid. Zij worden soms als lastig bestempeld en worden soms zelfs weggewerkt.

Heeft u zelf wel eens geprobeerd om u te verplaatsen in de positie van een arts die betrokken is bij martelingen? Kunt u zich voorstellen dat u ook in zo’n situatie komt?

Ik kan me niet voorstellen dat ik als arts werk in een setting waar je aan dit soort praktijken mee moet werken. Maar als je eenmaal in zo’n context werkt, kom je voor enorme dilemma’s te staan. Dus dat moet je eigenlijk voor zijn. Tegelijkertijd zie ook de diversiteit onder artsen en ik weet zeker dat er artsen zijn die dat wel doen. Collega’s die politiek en persoonlijk gevoelig zijn voor uitspraken als: 'het is echt een dreiging voor het land dus we moeten dit doen'. Zij gaan overstag, zeker als je ze ook nog eens goed betaalt.