Wanneer mode- en cultuuractiviste Janice Deul leest dat het beroemde gedicht van Amanda Gorman vertaald gaat worden door Marieke Lucas Rijneveld, zet ze een discussie in gang die tot ver over de Nederlandse grenzen reikt.

De 22-jarige Amanda Gorman maakte met haar woorden tijdens de inauguratie van Biden diepe indruk. Het duurt niet lang tot overal uitgeverijen vechten om de vertaalrechten van haar gedicht, The Hill We Climb. In Nederland krijgt uitgeverij Meulenhoff de vertaalrechten en wijst Marieke Lucas Rijneveld aan als vertaler.

Waarom kiest de uitgeverij niet voor iemand die ‘net als Gorman spoken word artist is, jong, vrouw én: unapologetically Black’, vraagt journalist en activist Janice Deul zich begin 2021 af. Ze schrijft een opiniestuk in de Volkskrant en stelt: ‘Ook talent van kleur dient gezien, gehoord en gekoesterd te worden. Breng ook hun werk uit, huur ook hen in en stel daar een passende vergoeding tegenover. Black spoken word artists matter. Ook als ze van eigen bodem zijn.’

Haar stuk gaat viral. De naam van Deul gaat de hele wereld over en zwengelt ook in andere landen de discussie aan. Niet kort na publicatie van de mening van Deul geeft vertaler Marieke Lukas Rijneveld de opdracht terug aan de uitgeverij. We spreken Janice Deul over de mediastorm die volgde op haar opiniestuk.

Wanneer zag je het gedicht van Amanda Gorman voor het eerst?

Tijdens de inauguratie van Biden uiteraard. Ik was eigenlijk meteen gegrepen. Zowel door het gedicht als door de dichter, Amanda Gorman, van wie ik de naam toen natuurlijk nog niet kende.

Ik voelde dat dit echt iets fantastisch zou worden en dat ze geschiedenis zou gaan schrijven. Dat had natuurlijk ook te maken met de setting en het moment. Een beeldschoon, jong, zwart meisje, begenadigd dichter en van veel meer markten thuis. Ze verwoordde zo goed haar gevoel van hoop en verbinding, maar ook haar strijdlust en kwetsbaarheid. En dat deed ze op een manier die vrijwel iedereen aansprak. Ik vind dat heel knap.

Wat vond je van de keuze van uitgeverij Meulenhoff?

Via sociale media vernam ik dat Meulenhoff Marieke Lucas Rijneveld had gevraagd om de vertaling van Amanda Gorman te doen. Ik had al wat mensen om me heen die daar hun verbazing en frustratie over uitspraken. Ik dacht zelf ook: ‘Wauw, hoe kan dit?’ Dus heb ik in eerste instantie een bericht op Facebook en Instagram geplaatst in de trant van: ‘Was er nou echt niemand van kleur te vinden, Meulenhoff?’ Dat gevoel werd gaandeweg steeds sterker. Zeker niet nu in dit Black Lives Matter-tijdperk. Dit was de uitgelezen kans om te laten zien dat je begrijpt waar het om gaat, en die kans laat je voorbij gaan.

En toen schreef je het opiniestuk?

Ja. Ik ben gaan zitten, heb het geschreven en heb het meteen aangeboden aan verschillende kranten. Het gekke was: als ik een opiniestuk schrijf, krijg ik het meestal probleemloos geplaatst. Zo ging het bij dit stuk niet terwijl het was opgebouwd zoals ik al mijn stukken opbouw: ik schets een probleem aan de hand van een voorbeeld en eindig met een oproep om het beter te doen. Meestal gaat het over inclusie in mode of cultuur.

Meerdere kranten gaven aan het niet te willen plaatsen, met bijvoorbeeld als reden dat ze ‘niet zo van de incidenten’ zijn. Maar het ging niet om een incident, dit is structureel. We zien dit steeds weer opnieuw gebeuren. Uiteindelijk wilde de Volkskrant het stuk hebben en hebben ze het paginagroot geplaatst. The rest is history.

Wat was de boodschap van je artikel?

Wat ik met dit stuk heb beoogd, is wat ik met al mijn stukken wil. Ik wil mensen laten zien dat een bepaald systeem nadelig werkt voor sommigen. In dit geval ging het om de literaire wereld. Zoals ik schrijf in de laatste alinea: ‘Agenten, uitgevers, redacteuren, vertalers, recensenten van Nederland, verruim uw blik en treed toe tot de 2020’s. Be the light, not the hill. Omarm de mensen die maar mondjesmaat deel uitmaken van het literaire systeem, heb oog voor de genres die van oudsher niet tot de canon worden gerekend en laat uw ego niet prevaleren boven de kunst.’ Mensen van kleur hebben nooit het voordeel, maar altijd het nadeel van de twijfel. Middelmatigheid kunnen we ons niet permitteren.

Wat gebeurde er nadat het stuk was gepubliceerd?

Ik werd wakker, pakte mijn telefoon en schrok me helemaal dood. Het stuk was op Twitter gedeeld en iedereen stortte zich op het verhaal. Ik vond het in het begin nog leuk. Het wordt in elk geval gelezen, dacht ik. Maar het liep al snel uit de klauwen. Men miste de essentie volledig: zwarte mode-vrouw meent dat witte mensen geen zwarte mensen mogen vertalen. Zo werd het stuk van 800 woorden tot een zinnetje gereduceerd.

Ik vind het nog steeds ongelooflijk hoe ongenuanceerd mensen reageren en hoe zeer ze op de vrouw spelen. Ik werd racist genoemd en voor zwarte Hitler uitgemaakt. Er werd gezegd: dan vindt u zeker ook dat een witte arts u niet mag helpen in het ziekenhuis. 

In het artikel kom ik met een lijstje van tien zwarte, vrouwelijke spoken word artiesten die, in mijn optiek, betere kandidaten dan de beoogde vertaler zijn. Er werd gezegd: dat zijn geen vertalers. Maar dat argument hoorde ik niet toen Marieke Lucas Rijneveld was gevraagd, die notabene zelf aangaf slecht in Engels te zijn.  

Ik denk dat de woede van veel mensen ook voortkomt uit het feit dat het om literatuur ging. Want dat zien we toch als iets ‘verhevens’, waar klaarblijkelijk niet iedereen een mening over mag hebben. Mij werd gezegd dat het niet aan mij was om hier iets over te zeggen of hier iets van te vinden. En dat ik me maar beter met mode kon bezighouden. Ik ben overigens niet alleen van de fashion, zogezegd, maar ook van de literatuur. Ik ben ook neerlandicus, ook al doet dat niet ter zake.

De Volkskrant

Hoofdredacteur Pieter Klok: "Met de kop probeert een eindredacteur het stuk zo interessant mogelijk onder de aandacht van de lezers te brengen. De kop wordt door de eindredactie gemaakt, nooit door de verslaggevers. Dat is de normale manier van werken. We zagen geen reden om daar nu vanaf te wijken." 

"Ik heb het stuk teruggelezen en de kop zit wel heel erg in het stuk. Ik kan me voorstellen dat als je ziet wat het achteraf allemaal teweeg brengt, dat je denkt: wauw, dit zag ik niet aankomen of dit was mijn bedoeling niet. Ik denk dat we precies dezelfde kop erboven zouden zetten als we het weer zouden doen."

De oorspronkelijk titel was ‘Be the light, not the hill’. Maar niet in de krant?

Ik snap dat mijn titel te poëtisch is voor een opiniestuk voor een krant. Zij gaan voor de clicks online. De Volkskrant maakte ervan: ‘Een witte vertaler voor poëzie van Amanda Gorman: onbegrijpelijk’. Mensen die alleen die titel lezen, worden op het verkeerde been gezet. Dat zag je in het buitenland ook. Aanvankelijk was er ook geen vertaling van mijn tekst, dat is pas later gekomen. Haidee Kotze, professor vertaalkunde, heeft de Engelse vertaling gemaakt en een essay over de hele kwestie geschreven; Alphonse Muambi vertaalde het in het Frans. Maar wellicht dat een andere kop niet zo heel veel zou hebben uitgemaakt. In Nederland waar iedereen mijn stuk kon lezen is het verhaal ook volledig verkeerd geïnterpreteerd.

Ik ben door drie verschillende BBC programma's en zenders benaderd. CNN heeft er aandacht aan besteed, New York Times heeft me geïnterviewd, ik heb interviewverzoeken gekregen uit verschillende Europese landen en ga zo maar door. Het stuk besprak een problematiek die al langer en overal leeft in meer of mindere mate. Nu was er een concrete aanleiding om dat probleem te bespreken.

Mogen zwarte mensen alleen zwarte mensen vertalen?

Nee, dat vind ik niet en dat heb ik ook echt nergens gesteld. Het gaat mij erom wie de kans krijgt om te vertalen. Dan zie je dat zwarte mensen gewoon die kans bijna niet krijgen. In Nederland zijn we allemaal voor diversiteit en inclusie. Maar als het erop aankomt, om daarnaar te handelen, is het een ander verhaal. Als iedereen een plek aan de tafel verdient, betekent dat dat jij je een beetje moet inschikken om plek te maken. Mensen die voorheen hun mond niet open deden, doen dat nu wel. Ze zeggen: ik ben er ook nog. Ik ben minstens zo goed als jij dus waarom kan ik niet op die plek zitten? De groep die de status quo in stand probeert te houden, is de groep die gaat gillen over identiteitspolitiek, politieke correctheid of cancel culture.

Het lijkt erop dat jouw stuk echt effect heeft gehad.

Zeker. Ik omschrijf alles wat er is gebeurd naar aanleiding van het stuk vaak als the good, the bad and the ugly. Het heeft uiteindelijk een mooi resultaat gehad: een fantastische vertaling door een vrouwelijke, zwarte spoken word artist. En het non-inclusieve karakter van de literaire wereld is veel meer op de agenda komen te staan, ook internationaal.

Heeft Meulenhoff gereageerd op jouw opiniestuk?

Ja, op de dag dat het stuk in de krant stond, kreeg ik een mail van directeur Maaike le Noble waarin zij mij bedankte voor mijn constructieve verhaal. Ook in de weken daarop hebben wij een aantal keer contact gehad.

Hoe zie jij de toekomst in literair Nederland in het gebied van diversiteit in inclusie?

De literaire wereld zit nog steeds in een ivoren toren. Dat is ook wel gebleken uit de reacties op mijn stuk. Het is een hele besloten wereld en iedereen kent elkaar. Het is lastig om daar tussen te komen. Ik zie dat we stappen maken de laatste tijd, maar het duurt nog wel een paar jaar tot het hele literaire veld een soort color boost krijgt. Tot je ook redacteuren van kleur, uitgevers van kleur en marketingmensen van kleur hebt.

Engelse vertaling

Haidee Kotze is Professor of Translation Studies aan de Universiteit van Utrecht. De verhitte discussie over wie wat mag vertalen wordt door Kotze op de voet gevolgd. ‘De discussie rond het stuk van Janice Deul nam ook internationaal hevige vormen aan en ik bedacht me dat het te maken had met dat veel mensen het artikel niet helemaal hadden gelezen. Er waren zoveel bijdragen in de kranten erover waarvan en toen ik merkte dat zelfs collega-wetenschappers simplistisch op het stuk van Deul reageerde, dacht ik: hebben we wel hetzelfde artikel gelezen? Misschien is het handig als er een Engelse versie beschikbaar is. Dus ik besloot het te vertalen.’

Ze denkt dat het opiniestuk van Deul om meerdere redenen internationaal is opgepikt. ‘De manier waarop het artikel gepresenteerd werd met die kop, duwde de kwestie van huidskleur naar de voorgrond op een manier die bij veel lezers een reactie opriep. Volgens mij verklaart dat deels waarom de redelijke punten die in het stuk zaten, vergeten werden. Als het artikel een andere titel had gehad, was de discussie misschien heel anders gelopen. Mensen gaven er hun eigen interpretatie aan. Daarnaast raakte het aan thema's als representatie en identiteitspolitiek. Daardoor werd het snel opgepikt in het maatschappelijke debat.’

Ook de eerste introductie alinea zoals aangeleverd door Deul werd door de krant niet gebruikt:

Eind maart komt Meulenhoff met een Nederlandse versie van Amanda Gormans The Hill we Climb. Een speciale editie, vertaald door Marieke Lucas Rijneveld. Een gemiste kans volgens journalist, activist en literatuurliefhebber Janice Deul.

De Volkskrant verving het door: 

Niets ten nadele van Marieke Lucas Rijneveld, maar die schrijver is niet de beste persoon om poëzie van Amanda Gorman te vertalen: Black spoken word artists matter, ook van eigen bodem, betoogt Janice Deul. 

Kotze is ervan overtuigd dat de keuzes van de krant hebben bijgedragen aan de grootte van deze polemiek. De oproep van Deul voor gelijke kansen en meer diversiteit in de literaire wereld verschoof erdoor naar de achtergrond. ‘Rond vertalingen is normaal niet zo veel discussie. En als er wél discussie is, gaat dat vaak over de vertaling in vergelijking met de originele tekst. Het verschil is dat het nu ging over een vertaling die nog niet eens is geschreven.’

Daarnaast denkt Kotze dat ook meespeelde dat dit zo groot en internationaal werd opgepikt, omdat het niet om de vertaling van zomaar een gedicht ging, maar om een spoken word performance, uitgesproken op een heel politiek moment: de inauguratie van de nieuwe Amerikaanse president en de eerste vrouwelijke, zwarte vicepresident. ‘Ik denk dat deze voordracht zo’n trigger was omdat het zo beladen is. Het heeft politieke en historische betekenis. Het is niet zomaar een tekst. Het heeft een sterke culturele significantie. Een normaal gedicht had niet zoveel losgemaakt.’