Kritiek op wetsvoorstel tegen onthullen privégegevens

Het is een zondagmiddag eind maart, wanneer historica Nadia Bouras na een dagje uit met haar gezin een rode sticker op haar voordeur aantreft. Haar huis is een ‘geobserveerde locatie’, staat op de sticker, geplakt namens ‘de volgers van Vizier op Links’. Dezelfde dag nog haalt Bouras het nationale nieuws, waarna ook anderen melden dat op hun deurpost een sticker kleeft: politicus Huub Bellemakers, activist Devika Partiman, kunstenaar Yuri Veerman en zangeres Aafke Romeijn. 

De week erop volgen Kamervragen van verschillende partijen over de stickeractie. Uit antwoorden van demissionair minister Justitie en Veiligheid Grapperhaus blijkt dat de politie in totaal eenenvijftig meldingen over de stickers ontvangt, waarvan tien leiden tot aangiftes. Het Openbaar Ministerie Amsterdam onderzoekt momenteel nog de mogelijke strafbaarheid van het plakken van de stickers, maar doet geen verdere uitspraken over lopende zaken. 

Begin april, enkele weken na de stickeractie, doet de politie een oproep om doxing strafbaar te stellen. Belangrijke reden daarvoor is dat ook politieambtenaren zelf slachtoffer worden van online intimidatie. Zo meldde de Nederlandse Politievakbond al in februari dat agenten thuis worden opgewacht door relschoppers. Daders vinden deze woonadressen via sociale media. Soms wordt zelfs geld geboden wordt voor gegevens van politieagenten. 

Om fysieke gevolgen zoals een huisbezoek te voorkomen, geeft de politie aan preventief te willen kunnen ingrijpen bij het achterhalen of delen van privégegevens. Vrijwel een unanieme Tweede Kamer is het daarmee eens. Eind mei stemmen 144 Kamerleden voor de motie Michon-Derkzen. Minister Grapperhaus krijgt de opdracht om zo spoedig mogelijk met een wetsvoorstel te komen om doxing strafbaar te stellen. Tijdens de bespreking van deze motie worden naast online intimidatie van politieagenten, ook de doxing van journalisten en de stickeractie van Vizier op Links genoemd als reden voor de wet. Alleen uit gesprekken met betrokkenen blijkt dat achter de schermen de cao-onderhandelingen van de politie een grote rol spelen bij de totstandkoming van de motie.

Structurele loonsverhogingen, dat is waar eind vorig jaar de cao-onderhandelingen tussen de politie en Grapperhaus op stuklopen. Begin mei besluiten de bonden dat het tijd is om verder te onderhandelen, en forceren de hand van de minister: na te dreigen met een werkonderbreking tijdens de klassieker Feyenoord-Ajax worden de gesprekken hervat. Naast loonsverhoging, staat het aanpakken van geweld tegen politie hoog op de agenda van de bonden. 

‘We zijn al langer bekend met rechercheurs in zware misdaad die worden geïntimideerd of bedreigd,’ vertelt de voorzitter van Politievakbond ACP Gerrit van de Kamp ‘maar vrij nieuw is dat privégegevens van agenten publiekelijk online worden gezet: iets wat een vlucht heeft genomen sinds de coronaprotesten.’ In januari worden de gegevens van tientallen ‘romeo’s’, politie in burger, die undercover meelopen tijdens coronademonstraties online gedeeld. Ook na de avondklokrellen wordt­­­ via Telegram- en Facebookgroepen de jacht op deze romeo’s opgevoerd. Volgens de cijfers van Geweld Tegen Politie Ambtenaren verdubbelde het aantal incidenten van agressie en intimidatie op sociale media van 58 in 2019 naar 108 in 2020. Het is echter onduidelijk hoeveel van deze incidenten doxing betreft.

Terwijl agenten thuis worden opgezocht of hun partners lastiggevallen, kunnen hun collega’s niet optreden omdat dit zonder concrete bedreiging niet strafbaar is, vertelt van de Kamp: ‘Dat leidde intern wel tot wat gedoe, kan ik je vertellen.’ Daarom voerden de politiebonden in de cao-onderhandelingen de druk op om doxing strafbaar te stellen: ‘Ook om dit gelijk niet alleen voor politie, maar voor alle beroepsgroepen die hierdoor worden getroffen, goed te regelen.’

Het Ministerie van Justitie en Veiligheid bevestigt desgevraagd dat de toename van doxing bij politieagenten mede ten grondslag ligt aan de motie tot het strafbaar stellen van doxing. Het wetsvoorstel dat Grapperhaus voor de zomerstop indiende ter consultatie, stelt dat het verspreiden van persoonsgegevens om een ander vrees aan te jagen, ernstige overlast aan te doen of de uitoefening van zijn beroep ernstig te hinderen, strafbaar wordt met een boete of een gevangenisstraf tot één jaar. 

Ruud Verkuijlen, programmamanager geweld tegen politieambtenaren, was namens de politie inhoudelijk betrokken bij het wetsvoorstel. Zo stond in een eerste versie omschreven dat een ‘kwade opzet’ vereiste was voor strafbaarstelling. Vanuit de politie heeft Verkuijlen toen ervoor gepleit dat dit verviel zodat ook ‘kale doxing’ - het zelfstandige feit van achterhalen of delen van privégegevens –strafbaar wordt, onafhankelijk van eventuele kwade opzet. Verkuijlen: ‘Iemand kan achteraf altijd zeggen dat ze een bloemetje wilden sturen naar de wijkagent. Maar dat kan ook naar een werkadres. Er bestaat geen redelijke aanleiding waarom iemand privégegevens van agenten wil hebben.’ 

Ook politievakbondvoorzitter Van de Kamp is blij dat kale doxing is opgenomen in het wetsvoorstel. Zo kan de politie vroeg ingrijpen, wanneer een foto van een collega online wordt gedeeld met de vraag of iemand deze persoon herkent: ‘Dan kunnen we gelijk actie ondernemen en het probleem bij de bron aanpakken.’ 

Daar waar ‘kale doxing’ met name voorkomt bij politieagenten, speelt dit weinig bij andere beroepsgroepen die worden getroffen door doxing. Zo mengen politici, wetenschappers en journalisten zich vaak herkenbaar in het publieke debat. Artsen en advocaten zijn vanuit hun functie met naam en toenaam op te zoeken. Een online oproep wie deze personen herkent, vindt bij deze beroepen zelden plaats. Hier speelt een ander probleem. De genoemde beroepsgroepen staan, in tegenstelling tot politieagenten, dikwijls als zzp’er ingeschreven bij het Handelsregister van de Kamer van Koophandel: hun privégegevens zijn daar met een paar drukken op de knop op te vragen. Zo vermoedt ook Nadia Bouras dat Vizier op Links haar adres vond via de KvK, waar ze ingeschreven staat.

Het is moeilijk te achterhalen hoe mensen precies aan een adres komen bij doxing. Een mogelijke bron is de Kamer van Koophandel. Daar zijn de actuele vestigingsgegevens van alle Nederlandse ondernemingen en organisaties op te zoeken. Bij veel zzp’ers betreft dit een thuisadres. Daarom waarschuwen de organisaties DeGoedeZaak en Bits of Freedom nu ervoor dat het wetsvoorstel om doxing strafbaar te maken, een symboolwet riskeert te worden wanneer de achterdeur naar deze privégegevens van zzp’ers niet wordt dichtgedaan. 

‘De bottleneck van doxing ligt wat ons betreft bij de Kamer van Koophandel.’ Directeur Jurjen van den Bergh van stichting DeGoedeZaak lanceerde afgelopen februari de toolkit ‘Eerste hulp bij online haat’. Zij zagen dat mensen die zich online links-progressief uitspreken, regelmatig het slachtoffer worden van trollen of doxing: ‘Met name thema’s zoals migratie en antiracisme escaleren snel.’ Omdat van den Bergh ziet dat doxing grote persoonlijke gevolgen kan hebben, is hij voorstander van het wetsvoorstel om doxing strafbaar te stellen. Wel is hij sceptisch: ‘Vrijwel iedereen die zich bij ons meldt, vermoedt dat hun adres via hun eenpersoonsbedrijfje gevonden is. Als je doxing echt wilt tegengaan, dan is het belangrijk om die kraan met gegevens dicht te draaien.’ 

‘Begrijp ons niet verkeerd, we zijn voor dit wetsvoorstel,’ licht Bér Engels van Bits of Freedom toe, ‘maar in praktijk zien we dat handhaving van dit soort wetten over online praktijken vaak tekortschiet, bijvoorbeeld door capaciteitsgebrek. Daarom willen we vooraf voorkomen dat deze gegevens in de verkeerde handen belanden. Want als ze eenmaal online rondzingen, zijn ze vrijwel nooit meer weg te krijgen.’ 

Veel zzp’er hebben geen aparte kantoorruimte, waardoor hun zakelijke adres overeenkomt met hun woonadres. Momenteel bestaat volgens de Handelsregisterwet geen grond om een zakelijk adres af te schermen in de KvK, ook niet als dit een privéadres betreft. Alleen in uitzonderlijke gevallen kunnen ondernemers dan een verzoekschrift indienen bij de KvK om deze gegevens af te schermen, indien voldoende concrete dreiging heeft plaatsgevonden. Van den Bergh: ‘Maar iemand die een beetje handig kan googlen, heeft jouw adres dan allang kunnen verspreiden aan duizenden anderen in een Telegram groep.’ 

In januari wordt door een ruime Kamermeerderheid de motie Verhoeven aangenomen, waarin staat dat de KvK en het Kadaster voortaan geen privégegevens meer mogen delen of verkopen, wanneer ingeschrevenen dat niet willen. Wanneer deze motie geen opvolging krijgt, publiceren DeGoedeZaak en Bits of Freedom in april een opiniestuk in NRC, waarin ze demissionair staatssecretaris van Economische Zaken Mona Keijzer oproepen om deze motie alsnog tot uitvoer te brengen. Samen met zestien academici, activisten en journalisten - waaronder Nadia Bouras - stellen zij dat de wijze waarop de KvK omgaat met gegevens van zzp’ers, intimidatie en bedreigingen in de hand werkt. Dit is geen kwestie van politieke kleur,’ schrijven ze, ‘maar een kwestie van de pluriformiteit van een vrije democratie, persvrijheid en vrijheid van meningsuiting.’ Kees Verhoeven, die de motie indiende maar kort erna uit de politiek trad, schreef deze maand een opiniestuk voor het Financieel Dagblad waarin hij stelt dat de adressenhandel van de KvK moet worden verboden.

Ook Thomas Bruning van de Nederlandse Vereniging van Journalisten ondertekende de oproep in NRC om de motie alsnog tot uitvoer te brengen, hoewel hij tegelijkertijd inziet dat veel journalisten zelf gretig gebruik maken van informatie van het Handelsregister om fraude of schimmige bedrijfsstructuren te onderzoeken. ‘Het is belangrijk dat dat mogelijk blijft’, benadrukt Bruning: ‘Maar wat we nu zien, is dat het voor journalisten zelf heel moeilijk is om hun gegevens af te schermen. Terwijl naar schatting de helft van onze leden werkt als freelancer.’ De NVJ heeft sinds een aantal jaar een afspraak met de KvK, dat journalisten die te maken hebben met dreiging zich kunnen inschrijven bij de NVJ als vestigingsadres. Bruning: ‘Maar in sommige gevallen is het dan al te laat. Veel beter zou natuurlijk zijn als kwetsbare beroepsgroepen een optie kunnen aankruisen: ik wil niet dat mijn adres bekend is.’

‘Iedereen moet kunnen verifiëren met wie ze zakendoen. Of in staat zijn onderzoek te doen naar belastingontduiking, corruptie of het misbruik van publieke middelen.’ De Open State Foundation is in het kader van datatransparantie voorstander van openbare overheidsdata, ‘waaronder het handelsregister valt,’ vertelt projectleider Jesse Renema. Toch zijn ook zij niet direct voorstander ervan dat adresgegevens of telefoonnummers van zzp’ers openbaar blijven: ‘Zzp’ers ondervinden momenteel de meeste lasten van openbare vestigingsgegevens – die frequent gelijkstaan aan hun privéadres - terwijl deze groep juist het minst betrokken is bij grootschalige belastingontwijking of corruptie. Je kunt je afvragen hoe proportioneel dat is.’

Tot eind augustus stond het wetsvoorstel tegen doxing open ter consultatie. In een openbare reactie wees Bits of Freedom minister Grapperhaus erop dat de strafbaarstelling niet het structurele problemen adresseert: dat deze persoonsgegevens vaak beschikbaar zijn in publieke toegankelijke bronnen. Toch vindt Bits of Freedom niet dat het afschermen van privégegevens moet worden meegenomen in het huidige wetsvoorstel omtrent doxing in het Wetboek van Strafrecht. Engels: ‘Dat past wetstechnisch niet goed. Deze doxingwet is goed en een helder signaal. Maar wij willen bovenal benadrukken dat om deze vorm van intimidatie tegen te gaan, het cruciaal is dat wie dat wil de mogelijkheid heeft om privégegevens in de Kamer van Koophandel of Kadaster af te schermen.’

Ook de Kamer van Koophandel reageerde publiekelijk op het wetsvoorstel ter consultatie. Zij onderschrijven hierin het belang van het wetsvoorstel, en herkennen dat in deze ongewenste maatschappelijke ontwikkeling misbruik wordt gemaakt van het Handelsregister. Daarom informeren ze via hun reactie bij de minister of er specifieke verwachtingen zijn van de KvK om in te zetten op preventieve maatregelen. 

Daarnaast schrijft de KvK uit eigen ervaring mee te willen geven aan de minister hoe belangrijk handhaving is bij dergelijke regelingen omtrent datagebruik zoals doxing: ‘Het zorgen voor voldoende mensen en middelen, zowel ten behoeve van de inzet op preventieve maatregelen als ten behoeve van de inzet op handhaving (opsporing en vervolging), is naar ons inzicht een belangrijke randvoorwaarde voor het bereiken van het gewenste doel van uw wetsvoorstel.’ Of zijzelf een rol kunnen spelen in die handhaving of preventieve maatregelen, benoemt de KvK verder niet in hun reactie. 

Het is namelijk nog maar de vraag, als het wetsvoorstel in de huidige vorm erdoorheen komt, of politie en OM zelf wel voldoende mensen en middelen zullen hebben voor deze handhaving. In de Memorie van Toelichting van het wetsvoorstel staat namelijk omschreven dat de wet naar verwachting geen substantiële gevolgen zal hebben voor de werklast van de politie of het Openbaar Ministerie. Zo zou volgens de Memorie de wet bijdragen aan maatschappelijke bewustwording, en daarmee een groep potentiële daders afschrikken. Ook zou de strafbaarstelling helpen als stok achter de deur om deze content te laten verwijderen bij sociale media platformen. Kortom: volgens deze Memorie is er geen extra capaciteit bij politie en OM nodig om deze wet tot uitvoer te brengen. 

Vakbondvoorzitter Van de Kamp denkt dat extra capaciteit niet cruciaal is om deze wet uit te kunnen voeren. Door vroeg in te kunnen grijpen zal de politie in staat zijn efficiënter kunnen werken: ‘Nu is het delict al bijna helemaal voltooid, voordat de politie kan optreden omdat zij nu niet voldoende mogelijkheden heeft of dit soort intimidatie aan te pakken’. Van de Kamp is daarom niet bang ervoor dat deze wet zonder extra capaciteit een symboolwet dreigt te worden: ‘Wij voeren een strak programma tegen geweld tegen collega’s. Zelfs als er geen extra capaciteit wordt ingeroosterd, zullen wij hier proactief tegen optreden.’

Verkuijlen, programmamanager geweld tegen politieambtenaren, ziet dit minder positief in. ‘Als doxing strafbaar wordt, zal dit wel degelijk extra capaciteit kosten. We doorlopen momenteel een aantal scenario’s over hoeveel capaciteit exact.’ Het liefst wil de politie inderdaad vroeg ingrijpen, zegt Verkuijlen, door proactief content te laten verwijderen of stopgesprekken te voeren met daders. Soms blijken die daders jonge jongens te zijn, die een grap uithalen zonder te overzien welke impact dit heeft voor een slachtoffer: ‘We denken dat een stopgesprek met name bij deze groep effectief zal zijn. Maar dat kost wel extra inspanning.’ 

Nu deze week het zomerreces is beëindigd, gaat de politie binnenkort het gesprek aan met minister Grapperhaus over het wetsvoorstel en de nodige capaciteit om deze tot uitvoer te brengen. Verkuijlen is optimistisch: ‘We hebben het volste vertrouwen erin dat dit wetsvoorstel wordt aangepast en extra capaciteit wordt vrijgemaakt.’ In reactie op vragen of het Openbaar Ministerie verwacht doxing te kunnen vervolgen zonder extra capaciteit, geeft het OM aan inmiddels in de consultatieronde via de formele wegen input op het wetsvoorstel te hebben geleverd. ‘Het is aan de minister van Justitie en Veiligheid om hierop te reageren.’