Hoe de dochter van een Russische gasgigant de media muilkorft

Gazprom is een van de belangrijkste wapens in Poetins arsenaal. Het spekt de oorlogskas, is een politiek drukmiddel, en: het helpt de president onafhankelijke journalisten monddood te maken. Argos Medialogica onderzoekt de strategie achter de jarenlange sportsponsoring door Gazprom, maar wat betekent de inmenging van het bedrijf in Russische media?

De gemiddelde Rus ziet weinig kritische berichten over de 'speciale militaire operatie' van Poetin. Ook hier speelt Gazprom een hoofdrol. De berichtgeving van Gazprom-Media heeft grote gevolgen voor het draagvlak onder de bevolking voor de oorlog tegen Oekraïne.

‘Het is een ware belegering, waarbij meer op het spel staat dan een televisiestation’, zo opent actualiteitenprogramma NOVA haar uitzending op 7 april 2001. Het televisiestation in kwestie is de Russische zender NTV: de enige zender die het aandurft kritisch te berichten over Vladimir Poetin, dan bijna een jaar president.  

Die zevende april staat er een menigte van zo’n tienduizend demonstranten rond het hoofdkantoor van NTV in Moskou, de naam van de zender scanderend. Aanleiding voor de demonstratie is de poging van Gazprom-Media, dochteronderneming van Russisch staatsgasbedrijf Gazprom, om de tv-zender over te nemen. NTV-journalisten en demonstranten vrezen dat Poetin middels Gazprom de controle probeert te krijgen over het station. 

Op dat moment is NTV de enige onafhankelijke nationale tv-zender van Rusland. Het land telt drie nationale zenders, waarvan twee in handen zijn van de staat. In 1999 en 2000 biedt NTV in haar programma’s ruimte aan scherpe kritiek op de Tweede Tsjetsjeense oorlog en het beleid van Vladimir Poetin – dan nog premier onder Boris Jeltsin – en zijn partij. In de Russische variant van het beroemde Britse satirische poppenprogramma Spitting Image, getiteld Kukly (Russisch voor ‘poppen’), wordt Poetin opgevoerd als een kwaadaardige dwerg. 

NTV-journalist Alim Joesoepov vertelt vanuit de studio in Moskou aan NOVA dat hij en zijn collega’s vastbesloten zijn een overname door Gazprom-Media niet te laten gebeuren. En het zou een grote fout van de overheid zijn, zegt hij. ‘Dan zou blijken dat ze niet met journalisten willen praten. En dat ze de persvrijheid willen beknotten en het verspreiden van objectieve informatie willen tegengaan.’ 

Toch trekt de NTV-redactie een week later aan het kortste eind. In de nacht van 13 op 14 april 2001 volgt een gewelddadige overname van NTV. Een ploeg beveiligers, ingehuurd door Gazprom-Media, valt het gebouw van de tv-zender binnen en dwingt het NTV-personeel op te stappen. De volgende ochtend laten de nieuwe beveiligers NTV-journalisten niet meer binnen. Gazprom-Media vervangt de directie van de zender onmiddellijk door haar eigen mensen. De drie grootste televisiezenders van Rusland zijn op dat moment allemaal Kremlin-gezind. De persvrijheid in Rusland wordt door een staatsbedrijf de nek omgedraaid.

In de jaren die volgen, verliest NTV steeds meer haar journalistieke profiel. De programmering wordt vergelijkbaar met die van de staatszenders: over Poetin hoort de kijker niets dan goeds, en Kukly wordt stopgezet. Zo vergaat het meer media die door Gazprom worden overgenomen. Van kranten en tijdschriften tot televisie en radio. ‘Je zou kunnen zeggen dat alles wat Gazprom aanraakt in de Russische media verguist tot modder,’ stelt journalist en Ruslandkenner Hubert Smeets.

‘Gazprom is niet alleen een grote speler op de energiemarkt. In Rusland is het bedrijf ook een hele grote speler op de mediamarkt,’ vertelt Hubert Smeets. Het opkopen van zenders begon met het presidentschap van Poetin: ‘Een van de allereerste dingen die Poetin begreep toen hij president werd in 2000, was dat hij zonder de media geen schijn van kans had. Hij wilde stapsgewijs onder controle krijgen over de radio en televisie en de dagbladpers in Rusland. En Gazprom is daarvoor ingezet.’ Adjunct-hoofdredacteur van Trouw en voormalig Rusland-correspondent Wendelmoet Boersema bevestigt dit: ‘Poetin zei al vrij vroeg in zijn toespraken: ‘Gazprom is de hefboom waarmee ik politiek bedrijf.’ Dus het kwam goed uit dat Gazprom een eigen media-poot had.’

Gazprom-Media heeft op dit moment 41 tv- en 10 radiozenders in bezit: het is de grootste mediaonderneming van het land. Het bedrijf heeft dus een flinke vinger in de pap in de nieuwsvoorziening. Ook is Gazprom-Media eigenaar van Match TV, de grootste sportzender van Rusland. Match TV heeft de uitzendrechten voor de Champions League in handen – de voetbalcompetitie die tot de inval in Oekraïne door Gazprom gesponsord werd.

Bij andere zenders die Gazprom opkoopt, gebeurt hetzelfde als bij NTV: kritische stemmen worden gesmoord. Smeets: ‘Poetin wilde de media op z’n minst voor zich winnen – en als dat niet lukt, wil hij ze toch zeker dwingen niet al te kritisch over hem te schrijven. Dat is wat de Gazprom-Media eigenlijk consequent doet.’

Volgens Smeets bewerkstelligt Gazprom-Media dit door directe inmenging op de redactievloer: ‘Alle media van Gazprom bedrijven de journalistiek volledig binnen het straatje van het Kremlin. De journalisten bij deze bedrijven laten zich eens in de week door het Kremlin uitleggen en verordonneren wat wel mag en wat niet mag.’

Boersema noemt de invloed van Gazprom-Media ‘een stille invloed’. ‘Ze maken heel gewone programma’s. Het gaat niet alleen maar over Gazprom. Achter de schermen is het doel om een krant of zender politiek voor zich te laten werken.’ Poetins strategie om de media onder controle te krijgen, is succesvol gebleken, aldus Boersema. ‘Inmiddels zijn bijna alle media gelieerd aan de staat.’ En anders ‘houden ze zich aan een zelf opgelegde censuur'.