Overdrijving in wetenschappelijk nieuws

‘Kan het nieuws volgen dodelijk zijn?’ vraagt Ionica Smeets, hoogleraar wetenschapscommunicatie aan de Universiteit Leiden en hoofd van de afdeling Science Communication & Society, zich af in een college voor de Universiteit van Nederland. Ja, is haar antwoord. Smeets noemt het voorbeeld van een televisie-uitzending in Australië waarin wordt gewaarschuwd voor een medicijn dat botbreuken voorkomt bij mensen die zwakkere botten hebben. Dit middel zou namelijk óók kankerverwekkend zijn. ‘Het was geen nepnieuws, maar wel sterk overdreven,’ zegt Smeets. Na de uitzending keldert het gebruik van het medicijn enorm. Het gevolg? Een paar duizend onnodige botbreuken en veertien doden als gevolg van de complicaties van de botbreuken.

‘Je ziet vaak krantenkoppen voorbij komen met alarmerende berichten en te sterke conclusies.’ Is het nou erg dat dit soort berichten overdreven zijn, vraagt Smeets zich af. ‘Wat je ziet is dat deze berichten mensen valse hoop kunnen geven en valse ideeën over wat er kan qua behandeling of juist wat slecht voor ze is. Dat kan ervoor zorgen dat het voor artsen lastiger wordt om mensen goed te behandelen door verkeerde verwachtingen.’

Smeets komt er bij het checken van berichten vaak achter dat een onderzoek niet over mensen gaat, maar over een studie in muizen. ‘Je ziet vaak dat er studies zijn gedaan in petrischaaltjes, in een lab of op muizen, waarvan nog helemaal niet duidelijk is of we die ooit kunnen vertalen naar een behandeling voor mensen. Maar die studies komen in de media alsof we er al zijn.’ Ze verwijst naar een Twitteraccount ‘Just say in mice’ waarop berichtgeving over studies gedeeld wordt met daarbij enkel de tekst en nuancering: ‘in muizen’.

De universiteit stuurt vaak een persbericht wanneer een wetenschappelijk artikel uitkomt. Soms begint overdreven gezondheidsnieuws daar al, ziet Smeets: ‘Het komt dus niet alleen van journalisten, maar ook vanuit de universiteit zelf.’ In haar college vertelt Smeets dat ze met haar studenten een jaar lang universitaire persberichten en medisch nieuws onderzocht. Als voorbeeld noemt ze het verband tussen wijn en kanker. ‘We onderscheiden vier soorten relaties. 1: Geen verband tussen wijn en kanker, 2: wel een verband maar je weet nog niet welke richting het opgaat, 3: mogelijke oorzaak, wijn kan kanker veroorzaken en tot slot 4: directe oorzaak, wijn veroorzaakt kanker. Dan is er geen twijfel meer.’ 

’Wat we typisch zien in ons onderzoek, is dat de studie over een verband gaat maar in het persbericht of in de media wordt gepresenteerd als een oorzaak,’ vertelt Smeets. ‘In Nederland was 20% van de persberichten van de universiteit zelf al overdreven, en 29% van de berichten in de krant was overdreven. Daar schrok ik best wel van. Als een persbericht overdreven was, was 92% van al die andere berichten ook overdreven. Maar als het persbericht netjes was, dan was 94% van de berichten in de media ook netjes. En slechts 6% was maar overdreven. Dus als je persbericht goed is, zijn de mediaberichten ook veel beter.’

Smeets ziet een verantwoordelijkheid voor de wetenschap: ‘Het is denk ik heel makkelijk om te zeggen dat het de schuld van journalisten is als er overdreven nieuws naar buiten komt. Als wetenschapper moet je zorgen dat jouw nieuws klopt. Hetzelfde geldt natuurlijk ook voor wat wetenschappers op podia en in talkshows zeggen.’

Vlak nadat Smeets haar college over overdrijving in wetenschappelijk nieuws geeft, komt het Landelijk Orgaan Wetenschappelijke Integriteit met een advies over de verantwoordelijkheid van wetenschappers voor persberichten: ‘Hoewel een wetenschapper niet verantwoordelijk kan worden gehouden voor de wijze waarop onderzoeksresultaten door derden worden weergegeven, zoals de pers, behoort de tekst van een persbericht van de eigen universiteit wél tot de verantwoordelijkheid van de wetenschapper.’

‘Wij heb natuurlijk ook een persbericht uitgestuurd over deze studie,’ vervolgt Smeets. Haar onderzoek over overdrijving in wetenschappelijk nieuws wordt opgepikt door verschillende kranten. ‘Dan zie je dat er toch wel wat dingen mis gaan. Een krantenkop in Trouw luidt: ‘Universiteiten leggen het er in persberichten graag dik bovenop’ en de Telegraaf schrijft: ‘Geen nieuws is zo onbetrouwbaar als gezondheidsnieuws.’ In De Volkskrant staat: ‘In 20 procent van de persberichten zetten voorlichters de journalisten op het verkeerde been met overdreven gezondheidsclaims.’ Daarop zei een persvoorlichter: ‘Dit insinueert dat we mensen opzettelijk willen bedriegen.’ Vaak gebeurt zo’n overdrijving per ongeluk, bijvoorbeeld wanneer iets kort opgeschreven moet worden en daarbij de nuance verloren gaat.’ 

Momenteel is hoogleraar Ionica Smeets samen met Alex Verkade, MT-lid bij Regieorgaan SIA, dat kwaliteit en impact van praktijkgericht onderzoek stimuleert, aangesteld om een nieuw nationaal centrum voor wetenschapscommunicatie op te richten. Het doel: niet méér, maar betere wetenschapscommunicatie. Het centrum stimuleert het gesprek tussen wetenschappers en mensen in de samenleving. 

Smeets licht toe: 'We hopen vooral iets te doen aan de versnippering van kennis, zodat we die goed ontsluiten en wetenschapscommunicatie verbetert. Wetenschapscommunicatie gebeurt op zoveel plekken en in zoveel vormen. En zoveel mensen moeten daarbij elke keer opnieuw het wiel uitvinden. Er valt veel te winnen door expertise uit te wisselen.’