'Werelden verbinden', 'toegangspoort van het noorden'; de slagzinnen van Groningen Airport Eelde (GAE) door de jaren heen tonen ambitie. Toch heeft Groningen Airport sinds de oprichting in 1931 nooit winst gemaakt. De luchthaven leunt vooral op financiële steun van lokale overheden. In 2001 dook Argos in de ongemakkelijke relatie van het vliegveld met zijn aandeelhouders. Meer dan twee decennia later is die niet veel beter geworden.

In 2001 stuitte Argos in een radio-uitzending onder meer op bestuurders van het vliegveld die het hoe dan ook open willen houden, ondanks de hoge kosten. De rijksoverheid stond op het punt zich terug te trekken als grootaandeelhouder. Privatisering leek een van de mogelijkheden, hoewel het de vraag was of een verlieslijdende luchthaven voor ondernemers interessant zou zijn. Nieuwe lijnvluchten waren vaak afhankelijk van een tijdelijke subsidie. Als het geld op was, werd de route meestal opgeheven.

De staat was nog eenmaal bereid om 40 miljoen gulden aan het vliegveld uit te keren, onder meer om een baanverlenging te bekostigen. Daarna moest de luchthaven "alles zelf gaan betalen". De toekomst van Groningen Airport Eelde was ongewis.

Jaarlijkse bijdrage

Bijna 25 jaar later is dat nog steeds zo. De luchthaven is nog steeds verlieslijdend, het aantal passagiersvluchten blijft laag. Volgens het jaarverslag 2023 waren het er in dat jaar 638: nog geen twee per dag. Toch ziet Groningen Airport Eelde de toekomst positief in – maar wel op voorwaarde dat de aandeelhouders structureel bijdragen. In de woorden van de luchthaven: "de exploitatie [...] is meer dan kostendekkend, mits de kosten van openbare veiligheid gedekt worden".

Het gaat jaarlijks om zo'n 4,5 miljoen euro, bedoeld voor brandweer en andere uitgaven van algemeen belang. Zulke steun wordt door de EU niet als staatssteun gezien omdat het naar diensten van algemeen belang zou gaan. Eind 2023 hebben de aandeelhoudende provincies Groningen en Drenthe hun handtekening gezet om de komende tien jaar te blijven betalen. Een totaalbedrag van 46 miljoen euro.

Niet alle aandeelhouders zijn blij met deze kosten. De gemeente Groningen besloot al in 2017 om haar aandelen (30 procent) te verkopen. FB Oranjewoud was bereid om ze over te nemen voor 1 euro, onder voorwaarde niet mee te hoeven betalen aan de kosten van het vliegveld. Onduidelijk is wie nu het door de gemeente Groningen toegezegde bedrag van 6 miljoen moet betalen.

Dubbele pet van de volksvertegenwoordiger

Ook de laatste gemeentelijke aandeelhouder stapt uit. De gemeente Tynaarlo (14 procent) liet onlangs weten de aandelen van de hand te doen.

Leefbaar Tynaarlo-fractievoorzitter Annemarie Machielsen vertelt aan Argos dat bij dit besluit het balanceren van belangen van de luchthaven en die van burgers meespeelt. "Als aandeelhouder mag van jou verwacht worden dat je alles doet om het bedrijf zo goed mogelijk te helpen. Maar je moet als gemeente ook voor je inwoners zorgen. Die dubbele pet kan af en toe wringen, door overlast bij omwonenden bijvoorbeeld. Onze invloed bij de luchthaven viel bovendien tegen."

Het teruggeven van de aandelen heeft ook een financiële reden. Machielsen: "We besloten nu dat we niet meer willen meebetalen. Er is steeds meer nodig, en het gaat om veel gemeenschapsgeld (dit jaar 120.000 euro, red.) dat we niet besteden aan andere zaken, zoals verenigingen."

Maatschappelijke en economische toegevoegde waarde

De kosten en baten van Groningen Airport Eelde zijn al lang onderwerp van discussie. In 2013 en 2023 doet de Noordelijke Rekenkamer een onafhankelijke toetsing, die beide keren slecht voor het vliegveld uitpakt.

In 2013 oordeelt de Rekenkamer dat de provincies de optimistische vooruitzichten van de vliegvelddirectie telkens zonder veel nuancering overnemen. In 2023 concludeert de Rekenkamer opnieuw dat de maatschappelijke en economische toegevoegde waarde van het vliegveld onvoldoende zijn aangetoond; plannen lijken keer op keer te rooskleurig. "Een kostendekkende exploitatie in de komende jaren is onwaarschijnlijk. Met als kanttekening dat wij niet hebben kunnen kijken naar de plannen van de luchthaven uit 2023 en verder", schrijven de onderzoekers.

En precies dat laatste zorgt ervoor dat de luchthaven en de aandeelhouders het rapport afdoen als oud nieuws. Drents Statenlid Kees Vianen (VVD) zegt in gesprek met RTV Drenthe: "Het onderzoek is gebaseerd op oude plannen van het vliegveld, terwijl duidelijk was dat er al nieuwe plannen in de maak waren." In die plannen staat dat er vanaf 2025 winst wordt gemaakt.

Opvallend is echter dat de onderzoekers wel degelijk hebben geprobeerd om de nieuwe plannen mee te nemen in de beoordeling, zo laat de Noordelijke Rekenkamer aan Argos weten: "Ten tijde van het onderzoek was het nieuwe toekomstplan van de luchthaven nog niet gepubliceerd. Het is ons destijds niet gelukt om te achterhalen wanneer dat er zou komen. Uiteindelijk publiceerde de luchthaven het nieuwe toekomstplan een paar dagen na publicatie van ons rapport."

"Die volgorde wekt wel de indruk dat je het rapport van de Rekenkamer, dat wat realistischer en minder optimistisch is, meteen aan de kant wilt schuiven door zelf de vlucht naar voren te nemen en met nieuwe plannen te komen", zegt hoogleraar bestuursrecht Herman Bröring van de Rijksuniversiteit Groningen in een interview met Argos. "Ik snap het als mensen twijfelen of dat toeval is, want dit komt de luchthaven niet slecht uit. Die twijfel heb ik zelf ook. Er blijft een sterke drive, ook vanuit de politiek, om er iets moois van te maken."

In een reactie laat de luchthaven het volgende aan Argos weten: "GAE is van mening dat met de strategie 2024-2033 en achterliggende prognoses en rapportages de maatschappelijke en economische toegevoegde waarde zijn aangetoond. Op basis daarvan hebben de aandeelhouders van de luchthaven deze strategie dan ook omarmd". Op de vraag waarom de plannen niet tijdig met de Noordelijke Rekenkamer zijn gedeeld, zegt de luchthaven: "De Rekenkamer heeft een onafhankelijke rol en bepaalt zelf wat ze onderzoekt en wat niet. Zij geeft advies aan overheden. De aandeelhouders van de luchthaven hebben niet verzocht om de plannen door de rekenkamer te laten beoordelen."

Lees hier de volledige reactie van de Noordelijke Rekenkamer

reactie Noordelijke Rekenkamer

Klopt het dat Statenfracties hebben gevraagd om het onderzoek in 2023? 

De Noordelijke Rekenkamer ontvangt diverse ideeën voor onderzoek en maakt daar zelf een keuze uit (zie onze website voor protocol). In dit geval hebben enkele Drentse en Groningse Statenfracties ons gevraagd een zogeheten "terugblikonderzoek" te doen naar de doorwerking van de aanbevelingen die de rekenkamer in 2013 deed over Groningen Airport Eelde. De rekenkamer heeft vervolgens besloten het onderzoek te doen, maar het te verbreden en te verdiepen, omdat zich sinds 2013 nogal wat ontwikkelingen hebben voorgedaan in de luchtvaartsector en GAE in het bijzonder.

Kan ik het rapport uit 2023 als volgt samenvatten?: De maatschappelijke en de economische toegevoegde waarde van het vliegveld zijn onvoldoende aangetoond, en de plannen die GAE presenteert lijken keer op keer te rooskleurig. Een kostendekkende exploitatie in de komende jaren is onwaarschijnlijk. 

Dat is inderdaad de hoofdlijn van het rapport; met als kanttekening dat wij niet hebben kunnen kijken naar de plannen van de luchthaven uit 2023 en verder.  

Klopt het dat een kostendekkende exploitatie een absolute voorwaarde is om in aanmerking te komen voor het wettelijk vereiste luchthavenbesluit? Volgens het document waarin GAE de strategie tussen 2024 en 2033 uiteenzet, is de verwachting dat de luchthaven binnen enkele jaren "meer dan kostendekkend" wordt - mits de NEDAB-subsidie doorloopt. Zou zo'n strategiedocument voldoende zijn om de kostendekkendheid te onderbouwen? En kan dus op basis hiervan een luchthavenbesluit doorgang vinden? 

De minister van Infrastructuur en Waterstaat is het bevoegd gezag m.b.t. het luchtvaartbesluit. De Noordelijke Rekenkamer kan niet beoordelen of een dergelijke onderbouwing voldoende is voor het verlenen van een luchthavenbesluit. Dat is bij het ministerie ongetwijfeld na te vragen.

Kan worden geconcludeerd dat beide rapporten van de Noordelijke Rekenkamer, uit 2013 en 2023, door de politiek terzijde zijn geschoven? 

Dat kan. 

Zo ja, wat vindt u hiervan? 

Als rekenkamer hebben we daar geen oordeel over: het is aan de volksvertegenwoordigers. 

Was het doel van de rapporten om de politiek een objectieve analyse te bieden naast de rooskleurige scenario"s die door GAE worden gepresenteerd, zodat een goede afweging kon worden gemaakt voor de toekomst van GAE?

Ja, om Provinciale Staten neutrale informatie te bieden zoals verwoord in onze onderzoeksvraag.  

Statenleden stelden in 2023 in reactie op uw rapport dat er niet achterom, maar vooruit moest worden gekeken. In een stuk van RTV Drenthe wordt Kees Vianen (VVD) erover aan het woord gelaten: "Het onderzoek is gebaseerd op oude plannen van het vliegveld, terwijl duidelijk was dat er al nieuwe plannen in de maak waren. Het onderzoek van CE Delft staat vol aannames en de hoofdconclusie is te kort door de bocht." Klopt het dat het rapport op "oude plannen" is gebaseerd? En zo ja, maakt dat uit voor de uitkomst? 

De Noordelijke Rekenkamer heeft de plannen NXT Airport en de strategiebrief beoordeeld. Die plannen geven een beeld van de richting die de luchthaven van plan was in te slaan. 

Ten tijde van het onderzoek was het nieuwe toekomstplan van de luchthaven nog niet gepubliceerd. Het is ons destijds niet gelukt te achterhalen wanneer dat er zou komen. Uiteindelijk publiceerde de luchthaven het nieuwe toekomstplan een paar dagen na publicatie van ons rapport. 

Wat is uw reactie op de kritiek op het onderzoek van CE Delft? 

De Noordelijke Rekenkamer heeft CE Delft gevraagd om enkele plannen te beoordelen op hun plausibiliteit. CE Delft heeft de MKBA beoordeeld aan de hand van de destijds geldende normen die voor MKBA"s over luchthavens golden. Zij vonden enkele belangrijke tekortkomingen. Over die uitkomsten kan geen discussie zijn. 

We hebben verder aan hen gevraagd om een beoordeling te geven over de toekomstplannen van de luchthaven voor zover die op dat moment bekend waren. CE Delft heeft veel kennis op het gebied van duurzaamheid en luchtvaarteconomie (vooral ook in combinatie). Zij hebben hun expert judgement gegeven over deze plannen. Op basis van hun expertise hebben zij een beoordeling gemaakt in hoeverre de voorgenomen ontwikkelingen plausibel zijn of niet. Uiteraard gaat het om verwachtingen, maar deze verwachtingen zijn gebaseerd op kennis van luchtvaarteconomie en de verdere ontwikkelingen in de luchtvaartsector. Het zijn geïnformeerde en ongekleurde aannames over de plausibiliteit van toekomstige ontwikkelingen. De conclusies zijn genuanceerd en daarmee in onze ogen zeker niet te kort door de bocht.