Een kijkje achter de schermen bij het RIVM

Harald Wychgel en Coen Berends zijn de RIVM-woordvoerders op het coronadossier. Ook zij werken thuis. Eén keer per week zien ze elkaar voor overleg in de vergaderruimtes van het RIVM. De woordvoerders zijn de afgelopen jaren gewend geraakt aan in de belangstelling staan. De aandacht die ze in de coronacrisis krijgen is echter ongekend. Net als de behoefte aan informatie van de buitenwereld.

“We proberen in principe zoveel mogelijk vragen te beantwoorden," zegt Wychgel. "Maar in deze periode overal aanschuiven, dat kan gewoon niet. Dus maken we daar wel een afweging in." Berends vervolgt: “De eerste afweging die ik maak is: hoort de vraag bij ons? In het begin werd het RIVM als een soort alwetende organisatie gezien, die over alles ging van corona. Maar soms hoort de vraag ergens anders thuis.”

Interviews in talkshows geeft het RIVM bijna nooit. “Volgens mij hebben we het maar vier keer gedaan. We zijn daar heel terughoudend in. We zijn een wetenschappelijk instituut en niet opiniërend. Opinies en discussies over beleid vinden we niet passen bij onze rol.”

Dat heeft volgens Wychgel en Berends ook te maken met de dynamiek aan de tafel van een talkshow. “Je zit met meerdere mensen aan tafel die een mening hebben. Wij kunnen alleen de feiten toelichten. Ik weet niet of dat een leuk gesprek wordt.”

Berends: “Ik vind het wel onze verantwoordelijkheid om duidelijkheid te geven over wat wij doen. Vanmiddag staan RTL, NOS en Hart van Nederland op de stoep en dan geven we duiding bij de weekcijfers. Dat doen we iedere week. Maar dat gaat echt om feitelijkheden.”

Het RIVM heeft een aantal trainers dat ingezet kan worden om mensen te helpen de media te woord te staan. “Niet iedereen is even ervaren en kan op camera zaken toelichten. Trainers helpen bij het voorbereiden op wat ze kunnen verwachten. Kritische vragen komen toch wel. Dat is niet het probleem.”

“Soms kiezen we ervoor om iemand niet te trainen. Als iemand het naturel al goed doet, dan kan je met een training veroorzaken dat iemand er niet meer ontspannen in zit,” zegt Berends. “Ja," reageert Wychgel. "We hebben inhoudelijke experts die zo goed in hun onderwerp zitten, dat we die gewoon niet trainen. Bewust niet.” 

Arts infectieziektebestrijding Aura Timen leidt samen met Jaap van Dissel de afdeling infectieziekenbestrijding van het RIVM. De afdeling verzamelt kennis en schrijft adviezen die een sleutelrol spelen in de aanpak van de coronacrisis. Timen is ook secretaris van het  landelijk Outbreak Management Team, een groep van ongeveer veertig wetenschappers uit het hele land die iedere maandagochtend online samenkomt. Het OMT vergadert dan over de laatste stand van zaken en adviseert het kabinet.

“Wij hebben een hele prominente plaats gekregen in deze crisis, we zitten echt in het oog van de storm. Ik zag het ook gebeuren bij de grieppandemie in 2009. Veel mensen kijken snel naar ons en denken: Wij moeten het horen van het RIVM. Terwijl er natuurlijk veel meer organisaties zijn die zich inspannen om de crisis te bestrijden.”

Timen is zich ervan bewust dat alle ogen op hen zijn gericht. “We zijn natuurlijk altijd zorgvuldig. Maar daar zijn we ons nog meer bewust van nu er zeventien miljoen mensen meekijken. We moeten heel goed onze woorden kiezen en nuance bieden.”

De vergaderingen van het OMT vinden in vertrouwen plaats, alleen de adviezen die uit die vergadering komen worden gepubliceerd. “Je hebt de beslotenheid nodig om een discussie te voeren op het scherpst van de snede," zegt Timen. "Iedereen moet vrij kunnen spreken over zijn of haar eigen expertise. Ongehinderd door andere invloeden natuurlijk. Het is belangrijk dat iedereen zich veilig voelt om te zeggen wat hij vindt.”

Omdat de onderwerpen die door het OMT worden besproken grote invloed hebben op ons leven, vindt de discussie daarover niet alleen achter gesloten deuren plaats, ook in de samenleving wordt volop gediscussieerd. Het RIVM en het OMT staan middenin de schijnwerpers. Het RIVM duidt iedere week voor de pers de nieuwste coronacijfers. Maar diezelfde pers houdt tegelijkertijd de uitingen van het instituut kritisch tegen het licht. En dat leidt vaak tot vragen.

Zo vragen mensen zich af waarom komen nieuwe onderzoeken en inzichten vaak wel in de media naar voren, maar zien we die niet terug in de adviezen die hier worden opgesteld? Timen legt uit: “Heel vaak moeten wij reageren op publicaties, waarvan wij het gevoel hebben dat het nog niet helemaal is aangetoond. Of eerst nog de toets der peer-review moet doorstaan, voordat we daar iets van vinden. Terwijl het in de media al naar buiten is gebracht alsof het zo is. Misschien dat het van buitenaf lijkt alsof we dat zijn vergeten of nog niet hebben bekeken. Maar we doen wel degelijk iedere keer onderzoek naar de literatuur en wat er al bekend is, om te kijken of we niet iets over het hoofd zien.”

“We blijven een wetenschappelijk instituut met misschien een beetje een stoffig imago. Wat we al heel lang doen is werken met een solide basis aan wetenschappers en dat gaan we de komende jaren ook zo vormgeven,” aldus Timen.

Mark Rutte verwoordt het stellig in maart: ‘Het OMT-advies is heilig'. Hoe kijkt Timen naar deze uitspraak? “Het OMT-advies is niets meer en niets minder dan een medisch advies, waarin vanuit medische invalshoek gekeken wordt naar een crisis. Wat is er nu aan de hand? Welke maatregelen zouden effect kunnen hebben?”

Toch heeft de uitspraak wel effect gehad. “Daardoor is in het begin van de crisis het beeld ontstaan dat het OMT het beleid maakt. Maar dat is dus niet zo. Het OMT maakt een advies. Dat is alles wat wij doen.”