Bij zijn aantreden benadrukte de nieuwe voorzitter van de Commissie van Toezicht betreffende de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten al meteen dat de wereld drastisch was veranderd. ‘Denkt men werkelijk dat de geheime diensten alleen nog maar bezig zijn met toestemming vragen om brieven open te maken?’, vroeg Brouwer zich retorisch af.
Het was een jaar nadat oud-NSA-medewerker Edward Snowden de modus operandi van inlichtingendiensten had blootgelegd. De Amerikanen en hun bondgenoten bleken de data van honderden miljoenen burgers te verzamelen. ‘Snowden heeft met zijn onthullingen de samenleving gevoelig gemaakt voor het werk van de diensten’, concludeert Brouwer vijf jaar later. ‘En ik vind dat een geheime dienst gegeven de aard van het werk dat ze doen, ook een kritische samenleving moet hebben.’
Het leidde in Nederland tot een felle discussie over de werkwijze van de AIVD en de MIVD. Het Snowden-effect was goed merkbaar toen de regering in 2015 het voorstel voor de nieuwe Wet op de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten (Wiv) publiceerde. Dreigden wij ook volop te worden getapt door onze eigen spionnen? In een raadgevend referendum sprak de Nederlandse bevolking zich uit tegen die ‘Sleepwet’. De Wiv kwam er toch, maar werd op onderdelen aangepast, onder meer omdat Brouwers CTIVD zich er mee bemoeide.
Sindsdien heeft de toezichthouder zich al meerdere keren zeer kritisch uitgelaten over de manier waarop de diensten de nieuwe wet uitvoeren. Eind 2018 oordeelde de CTIVD de AIVD en MIVD intern de zaakjes niet op orde hadden en dat de rechtsbescherming van de burgers in het geding is. ‘Die eerste voortgangsrapportage, die sloeg ook publicitair en politiek als een bom in: wat gebeurt hier?’, aldus Brouwer, die het in Argos ‘een vrij ernstige situatie’ noemt. ‘De impact van de nieuwe inlichtingenwet is door iedereen enorm onderschat.’
Afgelopen week nog publiceerde de CTIVD een rapport waaruit bleek dat de Nederlandse inlichtingendiensten informatie delen met hun buitenlandse collega’s zonder te hebben onderzocht wat er in die ruwe data zit. Toch heeft de scheidend voorzitter van de CTIVD er vertrouwen in dat de diensten hun zaken op orde krijgen, na reprimandes van de waakhond. ‘Alle zeilen worden bijgezet om sprongen voorwaarts te maken.’
Het effect van Snowden is - een voor de diensten ongewilde – toenemende aandacht voor de ondoorzichtige wereld van spionage. Onlangs nog onthulde Volkskrant-journalist Huib Modderkolk in zijn boek Het is oorlog maar niemand die het ziet gedetailleerd hoe de Nederlandse diensten opereren. Zo bleek de AIVD in 2007 actief betrokken te zijn geweest bij een internationale sabotageactie, waarbij een Nederlandse infiltrant ervoor zorgde dat een Iraanse nucleaire installatie werd beschadigd.
Wat wist Brouwer daarvan? ‘Ik kan mij niet uitlaten over de vraag of deze operatie heeft plaatsgevonden, dan wel niet heeft plaatsgevonden. Daar rust het staatsgeheim op.’ Dát de AIVD offensief mag opereren, bevestigt de CTIVD-voorzitter. ‘Met alle toestemmingen, motiveringen, toeters en bellen is dat onder omstandigheden toegestaan.’
Wat de CTIVD wel of niet onderzoekt hangt volgens Brouwer af van onder meer ‘de maatschappelijke relevantie’. ‘Wij kunnen overal bij. Er zijn geen beletsels om zelfstandig en rechtstreeks toegang te verschaffen.’ Toch weet en ziet hij niet alles, geeft de voorzitter toe. ‘Toezicht wil niet zeggen dat je van a tot z en van z tot a alles iedere dag moet onderzoeken, dat je precies weet op ieder moment van de dag wat er gebeurt, respectievelijk wat er niet gebeurt. Da’s geen toezicht. Dan moet je aan de leiding van de dienst willen zitten, want daar ligt de primaire verantwoordelijkheid.’