Waarom het Japanse verzet tegen kernenergie ondanks alles doorgaat

Japan blijft fascineren. Er zijn maar weinig landen die zo 'vreemd' en 'anders' lijken te zijn. Maar zijn Japanners echt zo anders dan wijzelf? Daan en Yun gaan op onderzoek uit voor de VPRO, en stuiten zo op allerlei nieuwe vragen.

Daan heeft Euroculture en journalistiek gestudeerd. Eind 2011 was hij op uitwisseling in Osaka, waar Yun –Taiwanese van geboorte– promoveert. Vier jaar later treffen zij elkaar opnieuw in Japan: bekijk de hele serie hier.

Op vrijdagmiddag, 11 februari 2011, kreeg ik een e-mail met geweldig nieuws: ik was geselecteerd voor een onderzoeksverblijf aan de Universiteit van Osaka. Voor het eerst in mijn leven zou ik naar Japan gaan!

Precies een maand later sloeg mijn enthousiaste stemming plotseling om. Vrijdag 11 maart 2011 was de dag van de grootste aardbeving uit de moderne Japanse geschiedenis, die gevolgd werd door een verwoestende tsunami en de kernramp van Fukushima.

De aandacht van Europese media ging al gauw naar dat laatste. Radioactief water, lucht, voedsel: niks in Japan leek meer veilig. Er waren berichten over uitwisselingsstudenten in Japan die besloten terug naar huis te komen. De vraag voor studenten als ik was: zou ik er überhaupt nog heengaan?

Mijn antwoord hierop werd uiteindelijk 'ja', en dus ging ik eind 2011 naar het land met de 54 reactoren. Sindsdien ben ik het onderwerp 'kernenergie in Japan', en de protesten daartegen, nauw blijven volgen. Want wat je mening over kernenergie ook is, het blijft spannend om te zien hoe de demonstranten het land proberen te veranderen. Ondanks allerlei tegenslagen.

Japanse protesten na Fukushima

De kernramp van Fukushima heeft een flinke politieke impact gehad in Europa. Na grootschalige protesten besloten Zwitserland en Duitsland om op termijn volledig te stoppen met kernenergie. De Italiaanse bevolking stemde in een referendum tegen een terugkeer naar het gebruik van kernenergie. Hoe zat het in het land waar de kernramp plaatsvond?

Ook in Japan vonden grote anti-nucleaire protesten plaats, met als hoogtepunt de zomer van 2012. Dit was de zomer waarin Japan enkele maanden al haar kerncentrales op non-actief had gezet. Toen bekend werd dat de Japanse regering de kerncentrales van Ohi weer wilde gaan opstarten, gaf dit een enorme boost aan de protesten.

Hoofdstad Tokio werd getuige van de grootste anti-nucleaire demonstraties in Japan sinds Fukushima, met schattingen oplopend tot 200.000 deelnemers. Opiniepeilingen lieten zien dat veel Japanners graag van kernenergie af wilden. Een aantal Europese media pikten op dat er zelfs een soort Japanse GroenLinks uit de protestbeweging was ontstaan. En de Japanse regering leek inderdaad te gaan toegeven aan de druk.

De opeenstapeling van anti-nucleair nieuws uit Japan zorgde voor hooggespannen verwachtingen bij de Europese Groenen in Brussel, waar ik diezelfde zomer stage liep. Het moderne Aziatische industrieland zou sterk gaan inzetten op duurzaamheid en een lichtend voorbeeld worden voor de rest van de wereld. Ook werd er hoopvol uitgekeken naar december 2012: de maand van de eerste Japanse parlementsverkiezingen sinds Fukushima.

Hoe het momentum voorbijging...

De verkiezingsuitslag van december 2012 was echter alles behalve revolutionair. De rechts-conservatieve Liberaal-Democratische Partij (LDP), die Japan vrijwel constant heeft geregeerd sinds 1955, boekte een ruime overwinning. De nieuwe premier Shinzō Abe zag niks in een volledige afschaffing van kernenergie. En de 'Japanse GroenLinks'? Die won geen enkele zetel.

Hoe kwam dit? Toen ik vlak voor de verkiezingen de 'groene' politiek-filosoof Shuji Imamoto sprak, zag hij de bui al hangen. De anti-nucleaire beweging was verdeeld over verschillende kleine politieke partijen, waarvan de 'Japanse GroenLinks' er slechts één was (de ecologische Morgen-partij won overigens wel een paar zetels). Volgens Imamoto misten deze partijen een duidelijke politieke strategie waarmee ze het establishment succesvol konden uitdagen.

Bovendien waren de Japanse kiezers tijdens de voorgaande verkiezingen al een historisch experiment aangegaan, door een andere partij dan de LDP te laten winnen. Deze andere partij, de sociaal-liberale Democratische Partij van Japan (DPJ), had veel kritiek gekregen over hoe ze was omgegaan met de aardbeving, tsunami en kernramp van 2011. De overwinning van de LDP kan in dat opzicht gezien worden als een hang naar vertrouwdheid in bange tijden.

Maar er speelden natuurlijk ook andere thema's bij de verkiezingen, die voor veel Japanners minstens zo belangrijk waren als het energievraagstuk. Denk aan de kwakkelende economie en het territoriale conflict met China en Taiwan over de Senkaku-eilandjes (dat trouwens ook over energiebronnen gaat). De nationalistische LDP speelde hier handig op in. Het anti-nucleaire kamp verloor de verkiezingen, en de protesten werden langzaam kleiner.

5 jaar na Fukushima: het protest gaat door

Genoeg reden voor desillusie zou je denken. 'Protest zwecklos', kopte het Duitse tijdschrift Der Spiegel pas geleden nog. Maar toch: vijf jaar na Fukushima gaan de anti-nucleaire demonstraties nog steeds door in Japan. Sterker nog: deze vinden nog iedere week plaats, en niet alleen in Tokio.

Afgelopen december gingen Yun en ik een kijkje nemen bij twee van zulke protesten, één in Osaka en één in Kyoto. Als je alleen op de cijfers afgaat, waren dit niet de indrukwekkendste bijeenkomsten ooit: wij telden ongeveer 30 à 40 deelnemers per demonstratie. Maar als je bedenkt dat er bijna vijf jaar na Fukushima, in verschillende Japanse steden, iedere week nog zo'n groep bij elkaar komt, dan is dat toch imponerend.

Bovendien was het ijskoud bij de protesten, terwijl een aanzienlijk deel van de demonstranten de pensioenleeftijd duidelijk voorbij was. En wanneer we hen vroegen naar hun motivatie, leken de anti-nucleaire activisten zich weinig illusies te maken over de concrete effecten die ze op het Japanse regeringsbeleid kunnen hebben. Waarom komen ze iedere week dan toch weer samen?

Het antwoord dat wij het vaakst hoorden, was dat ze simpelweg niet anders konden. Juist wanneer mensen Fukushima beginnen te vergeten, en er langzaam maar zeker weer kernreactors worden opgestart, vinden de activisten dat ze hun stem moeten laten horen. Ook wanneer je eigenlijk rustig aan moet doen na een zware operatie, zoals de onderstaande demonstrant ons vertelde.

Zijn de Japanse protesten te netjes?

2011 was natuurlijk niet alleen het jaar van Fukushima en de anti-nucleaire protesten. Het was ook het jaar van de Arabische Lente en de Occupy-beweging. Vergeleken met die andere protestbewegingen vielen de Japanse demonstraties die wij zagen vooral op door hun ordelijkheid.

De Japanse activisten bezetten geen gebouwen of pleinen, en ze lieten alle voorbijgangers (inclusief de werknemers van de Japanse energiebedrijven) netjes door de groep demonstranten heenlopen. Wie geen flyer wilde hebben, kreeg niks opgedrongen. Doe wat oordopjes in, en je kunt zo'n demonstratie eigenlijk vrij gemakkelijk negeren.

En wanneer een demonstratie officieel van 17.00 tot 19.00 uur duurde, zoals in Kyoto het geval was, dan was deze ook echt om 19.00 uur afgelopen. Enkele minuten later waren de meeste activisten alweer weg, en na pakweg een half uur waren er zelfs geen protestborden of flyers meer op straat te bekennen. Alsof de demonstratie nooit had plaatsgevonden.

Zijn Japanners misschien te goed gemanierd om succesvol te kunnen demonstreren? Na bovenstaande observaties lijkt dat een logische vraag te zijn. Maar wat is dat eigenlijk, 'goed gemanierd'? En wanneer noem je een protestbeweging precies 'succesvol'?

Een nieuwe protestgeneratie?

In zekere zin hebben de drie protestbewegingen van 2011 weinig succes gehad. Ondanks de 'Lente'-demonstraties bloeit de democratie nog niet in de Arabische wereld, ondanks Occupy is er nog steeds grote ongelijkheid wereldwijd, en ondanks de anti-nucleaire protesten heeft Japan weer enkele kerncentrales opgestart.

Zoals verschillende Japanse demonstranten echter aangaven, bestaan er ook andere manieren om een protestbeweging te beoordelen. Deze activisten verwachten niet meteen concrete resultaten, maar ze willen wel aandacht blijven vragen voor een onderwerp dat zij belangrijk vinden. Zij doen dit op een schijnbaar nette manier, zonder anderen heel erg tot last te zijn. Op deze manier houden ze het al bijna vijf jaar vol. Een slimme strategie?

De anti-nucleaire beweging heeft mogelijk ook gevolgen voor de Japanse samenleving als geheel. Sinds de anti-nucleaire protesten is in Tokio bijvoorbeeld een nieuwe protestbeweging van studenten ontstaan, genaamd 'SEALDs' (Students Emergency Action for Liberal Democracy). Deze studenten richten zich weliswaar niet op kernenergie, maar velen geven aan dat hun politieke bewustzijn begon met Fukushima.

Is een nieuwe Japanse protestgeneratie geboren? Dat zou wat zijn. Want zomaar de straat op gaan, luidkeels je mening geven en aandacht trekken: dat is best wel een ding in Japan. Wat op mij overkomt als 'goed gemanierd', hoeft helemaal niet zo 'goed gemanierd' te zijn binnen een Japanse context. De demonstrant uit de onderstaande video, die wij in Osaka tegenkwamen, legt dit heel goed uit. Maar is de situatie in Nederland echt zo anders dan wat hij beschrijft?

Meer van Daan & Yun uit Japan

Meer over nucleair Japan bij de VPRO