Fellowtravelers, zo voelden de juryleden van de VPRO Bob den Uyl Prijs zich na het lezen van de 44 boeken die dit jaar meedongen naar de prijs voor het beste literaire reisboek in het Nederlandse taalgebied. Meegevoerd door schrijvers die van de reis hun werk hebben gemaakt. Op een moment dat reizen, zoals de postmoderne mens dat gecultiveerd heeft – even een ticket en een Airbnb boeken en je kunt weer twee weken weg – ter discussie staat. Reizen is opeens weer decadent en de oproep om al die vernietigende vliegmijlen te laten voor wat ze zijn, zou wat de jury betreft kunnen uitmonden in een reveil van de reisliteratuur. Blijf waar je bent, sla een van de zes boeken op de shortlist van de Bob den Uyl Prijs 2018 open en laat je over onvermoede paden, langs onbezongen wegen en vers geconstrueerde werelden leiden door Kader Abdolah, Karin Anema, Stefan Brijs, Auke Hulst, Sarah de Mul en Leendert van der Valk.
Zij zijn onze ogen en oren, onze spitsen, onze verkenners, onze vragenstellers, onze proxies. Travel by proxy; blijf waar je bent, maar reis mee in hun verhalen. Geen reis zal hetzelfde zijn, maar u bent verzekerd van uw eigen huiselijke comfort; iets dat voor de reiziger zelf zelden is weggelegd. Reizen is ook pijn, verdriet, weemoed, teleurstelling en soms zelfs sterfelijkheid, zo leren de genomineerden ons.
Kader Abdolah kan niet terug naar zijn geboorteland Iran, dat hij in 1985 ontvluchtte. Om zijn oude, dementerende moeder nog eenmaal te zien, spreken ze af elkaar in Dubai te ontmoeten. De weerslag van die emotionele reis leverde Het Gordijn op. De pijn van mensen die niet naar huis kunnen, wordt zonder overdreven sentiment invoelbaar gemaakt, evenals de permanente achterdocht en angst voor verraad die het leven onder een dictatuur bepalen. Een zeer persoonlijk verhaal waarin schrijnend het lot van de vluchteling wordt verbeeld.
In Boegwater splijt Karin Anema de gesloten wereld van de binnenvaart open. Ze doet dat met zachte maar besliste hand. Vele keren voer ze mee over de Rijn en de Donau, en wist zo het vertrouwen van de schippers te winnen. Ze laat hen vertellen over vroeger en nu, en over hun onzekere toekomst. Met empathie schrijft ze over het tragische leven van schipper Jopie die op de Hollandia hulp krijgt van de Kaapverdische Antonio. Anema heeft de gave zichzelf onzichtbaar te maken, waardoor de schippers over wie ze schrijft een onvergetelijk gezicht krijgen.
Reizen is niet altijd in beweging zijn, maar soms ook gewoon ergens zijn. In 2014 verruilde Stefan Brijs Vlaanderen voor Andalusië. Hij ging in een klein bergdorp wonen, van waaruit hij de streek verkende en zich verwonderde over de cultuur en de volksaard van zijn nieuwe landgenoten. In fijnzinnig proza portretteert hij zowel de Spaanse politiek als zijn oude postbode en de bijeneters in zijn tuin. Hij bezoekt processies en kerkjes, maar bovenal is dit Andalusisch logboek een liefdesverklaring aan de ruige, overweldigende natuur van het Spaanse zuiden.
Toen de vriendin van Auke Hulst hem verliet, boekte hij onmiddellijk een vliegticket naar Amerika; in Motel Songs maakt hij een klassieke roadtrip, van Philadelphia naar San Francisco, langs plaatsen waar helden als Prince, Scott Fitzgerald en Hemingway geboren of gestorven zijn. Op de achterbank lag zijn gitaar, waarmee hij liedjes opnam in die typisch Amerikaanse motels. Een man met een missie, die in elegant proza, vrij van clichés, de al dan niet zelfverkozen dood van zijn literaire en muzikale helden overdenkt. Daarbij keert hij telkens terug naar de voortijdige dood van zijn vader, die nooit ver weg is in dit boek.
De Vlaamse cultuurwetenschapper Sarah de Mul woont met haar Baskische partner Nikolas in Antwerpen. In haar boek Retour San Sebastian onderzoekt ze de Baskische identiteit en cultuur aan de hand van een reis die ze met hun dochtertje Lide maken. Door de ogen van haar moeder zien we hoe een Belgisch-Baskisch meisje kennismaakt met het geboorteland van haar vader, dat zo lang door conflicten is geteisterd. Soepel schakelt De Mul van grote politieke kwesties naar kleine, persoonlijke belevenissen, waardoor de lezer uiteindelijk iets begint te begrijpen van de essentie van de Baskische identiteit.
Van Louis Armstrong tot Beyoncé; veel muzikanten werden geïnspireerd door de ritmes waarmee voodoo-aanhangers hun goden aanroepen. In Voudou reist Leendert van der Valk van New Orleans naar Haïti, Suriname, Togo en Benin, op zoek naar de relatie tussen voudou en moderne muziek. Zonder er echt in te geloven laat hij zich meevoeren in deze verborgen wereld die nog springlevend is. Zo toont hij de lezer dat voudou veel meer is dan naalden en poppetjes, en gebruikt hij zijn grote liefde voor en kennis van muziek om een veel groter verhaal te vertellen.
Zes boeken die de jury allemaal beroerden. De schrijvers zochten niet alleen de grenzen in de wereld maar ook in zichzelf op, en het antwoord was zelden dat waarop ze rekenden of hoopten. Wie een reis onderneemt, moet er rekening mee houden dat hij of zij als ander mens terugkeert.
De jury kiest dit jaar voor een verhaal dat de schrijver juist níet wilde vertellen, een verhaal dat zich opdrong terwijl hij onderweg was, hoezeer hij ook zijn best deed zich aan zijn uitgestippelde route te houden. Een reis waarbij het doel vooraf helder leek, maar waarin de schrijver gaandeweg ontdekte wat zijn ware reis, zijn echte verhaal was. In dit boek neemt de schrijver de lezer mee langs de grenzen van het dodenrijk, langs de grenzen van het leven. Deze meesterstilist toont de lezer een blik in zijn ziel, maar heeft ook de vastberadenheid van de reiziger die zijn doel moet en zal bereiken. Daar is hij wat de jury betreft voortreffelijk in geslaagd: de VPRO Bob den Uyl Prijs 2018 gaat naar Motel Songsvan Auke Hulst.
