In de nieuwe serie Icarus zien we zes (gedramatiseerde) portretten van prominente Nederlanders die voor het oog van de natie zijn gevallen. Een gesprek met producent Pieter Kuijpers en creative producers Robert Alberdingk Thijm en Felix van Gisbergen.

Rita, Diederik, Aysel, Rob, Keith en Dirk: zo heten de hoofdpersonen in de nieuwe NTR-serie Icarus. In iedere aflevering een portret, fictief maar in documentairestijl, van een Nederlander die te dicht bij de zon kwam en vervolgens keihard van zijn of haar voetstuk viel – de achternamen laten zichzelf invullen.

Een fictieve portrettenreeks over bestaande mensen. Hoe ontstaat zoiets?
Pieter Kuijpers: ‘Ik werd een paar jaar geleden gebeld door Dirk Scheringa, die zei: ik wil graag een film laten maken over mijn leven, wil je daarover praten? Geen idee, kom maar langs. Die heeft toen twee uur lang een verhaal gehouden en aan het einde ervan had ik niet zoiets van ja leuk, dat ga ik verfilmen – want het was een heel eenzijdig betoog – maar het was wel een waanzinnig moment om die man zo vol vuur zijn verhaal te horen vertellen. Daar moesten we iets mee doen, vond ik. Dat was eigenlijk de basis: het karakter van een Icarus, de mensen die het gevoel hebben dat ze tegen het establishment vechten, heel ver zijn gekomen en dan verliezen, dat was in wezen het verhaal dat Scheringa vertelde. Maar het was ook meteen duidelijk dat hij zijn volledige verhaal zo nooit in de openbaarheid zou vertellen, zoals hij dat tegen mij deed. Dan moeten we het doen in fictievorm, dacht ik, dan heb je creatieve vrijheid en wordt het dramatisch interessanter.’

Toch is het overduidelijk wie deze personages moeten voorstellen – en er wordt daarbij ook diep in hun persoonlijke leven, hoe fictief ook, gegraven. Hebben jullie een moment gedacht: kan dit wel?
Robert Alberdingk Thijm: ‘Dat moment is er natuurlijk voortdurend geweest: sterker nog, dat is ook het spanningsveld dat we expres hebben opgezocht. Want wat je eigenlijk doet als maker is je zo echt mogelijk verplaatsen in de situatie, je herbeleeft zo precies en zo persoonlijk en intiem mogelijk wat iemand beweegt of hoe iemand reageert op dingen. Daardoor is het ook veel indringender dan gewoon drama, denk ik.
Felix van Gisbergen: ‘Die ethische grens waar je dan soms tegenaan leunt, daar zijn we ons heel bewust van geweest. Daarom hebben we ook juist voor fictie gekozen, omdat we dan niet pretenderen waarheidsgetrouw het privéleven van bijvoorbeeld Dirk Scheringa te tonen. Ik heb daarbij niet het idee dat we iemand hebben besmeurd of een trap na hebben gegeven.’
Robert: ‘We wilden juridisch geen brokken maken en zijn daar ook zorgvuldig mee omgegaan. De dingen die je iemand hoort zeggen, komen in sommige gevallen ook echt uit interviews of boeken, en we zijn heel terughoudend geweest met de invulling van kinderen en ouders. Voor zover we dingen wisten die niet in de openbaarheid waren, hebben we die totaal niet gebruikt. Maar om deze personages ook te laten zien als zoon , vader of buurman, dat geeft ook een beeld dat meer recht doet dan het cliché of het etiket dat ze allemaal gekregen hebben. En dat moet je dan wel zo waarachtig mogelijk laten zien; niet om een soort Koefnoen-versie van iemand te maken.’

Marcel Hensema als wetenschapper 'Diederik'

Desalniettemin schuurt zeker de eerste aflevering, over Rita (Verdonk), tegen parodie aan.
Robert: ‘Dat is onbedoeld, maar het is moeilijk om haar als personage – het is zo rigide, ze zit zo in haar eigen koker – om dan geen moment te hebben, dat je daar niet af en toe om moet lachen.’
Pieter: ‘ Maar wat juist interessant is aan die aflevering: je moet hem echt helemaal tot het einde uitzien om dat oordeel te hebben. Tot het laatste shot vraag je je af of het nu wel of niet waarachtig is. Dat is ook wel een beetje hoe dat soort personen zijn.’
Felix: ‘Het gaat daarnaast echt over blinde ambitie: Rita is zo met haar doel bezig geweest dat ze alles en iedereen om haar heen vergeten is. Wat ze ook deed, ze zag alles behalve haarzelf in die fase.’

De actrice, Yvonne van den Hurk, lijkt wel sprekend.
Pieter: ‘Mensen roepen ook echt “Rita!” als zij op een gegeven moment ergens loopt in Rotterdam .’
Robert: ‘Yvonne vond dat wel een twijfelachtig compliment, haha. Verder is Rita gewoon een hartelijke, warme vrouw dus dat hebben we ook willen laten zien. Het is geen karikatuur van ijzige Rita, dat hebben we heel bewust niet willen doen.’
Pieter: ‘In elke aflevering zit zo ook een moment dat ontroert, dat bij de waarachtigheid komt die we zoeken. Het moment dat Rita de waarheid hoort over waarom zij uiteindelijk niet de premier is geworden, terwijl zij het had moeten zijn, dat is bijvoorbeeld een verschrikkelijk moment. En dat is dan weliswaar fictie, maar zo is het wel gegaan, dat is de waarheid. Zij is gewoon gepasseerd. Om haar karakter, maar ook om het feit dat ze een vrouw is, dat ze populair is, dat ze misschien iets te recht door zee was. De vragen die dat oproept moet de kijker zelf maar beantwoorden.’

Had datzelfde verhaal en die ontroering, niet ook mogelijk geweest met puur fictionele personages?
Pieter: ‘Dan had je het wel kunnen vertellen, maar dan was de noodzaak om het te vertellen voor mij kleiner.’
Robert: ‘ Het is een beetje een literaire vorm, dat je wel een voornaam gebruikt, maar dat je verder de vrijheid neemt omdat het fictie is. Bij een boek zou niemand daar gek van opkijken. Televisie loopt als kunstvorm wat dat betreft nog een beetje achter. Maar ikzelf denk dat dit juist moet kunnen, om makers die vrijheid te geven en om mensen ook zo literair en theatraal en filmisch te benaderen, als personage.’
Pieter: ‘Ik vind dat ongemak ook heel fijn, moet ik zeggen. Juist dat gevoel van: mag ik dit wel zien, kan dit wel? Dat heb ik bijna nooit als ik televisie zit te kijken.’
Robert: ‘Ook belangrijk is dat al deze situaties publiek enorm zijn uitgemeten. Waarom? Omdat ze een heel normatief kader scheppen. Pas op, als je dit en dat doet dan eindig je zo. Die mensen hebben allemaal een soort van schandpaalfunctie gekregen en ik vind het onze taak als makers van de publieke omroep om dat normenkader, om daarin te prikken . Om te zeggen: klopt dat wel?’
Felix: ‘Wat daarbij het verhaal ontstijgt , is het karakter achter deze personages. Alle scenaristen hebben een gesprek gehad met Hjalmar van Marle, een forensisch psychiater. Die heeft voor ons niet zozeer Rita geduid, maar bepaalde karaktereigenschappen en wat daarachter zit.’
Pieter: ‘Het is een soort blauwdruk van een persoon. Bij Van God los deden we dat ook, dan legden we zo’n zaak aan hem voor, analyseerde hij dat en maakte hij het eigenlijk universeler dan de zaak zelf. Vervolgens heb je met fictie de mogelijkheid om dat weer heel concreet te maken, omdat je binnen de fictie gewoon kunt zeggen wat je wil. Eigenlijk kun je daarmee ook de werkelijkheid beter duiden dan met documentaire.’

Gaat Dirk Scheringa het ook leuk vinden, denk je? Wat als hij weer belt?
Pieter: ‘Hij is van harte welkom, haha. Ik hoop dat ie gecharmeerd zal zijn van wat we laten zien: mensen die veel fouten hebben gemaakt, maar ook de drive hebben gehad om te vechten tegen de Hollandse bierkaai.’


Icarus is vanaf woensdag 14 september te zien op NPO 2, 20.30-21.15 uur