Ook in de Netflixdocumentaireserie Wormwood houdt de beroemde filmmaker Errol Morris zich aan geen enkele regel. Want: 'Er is niet één goede manier van vertellen. Je pakt alles waar je de hand op weet te leggen en onderzoekt dat zo goed mogelijk. Uiteindelijk wordt het een collage.'

Op 28 november 1953 valt de militaire wetenschapper Frank Olson uit het raam van zijn hotelkamer op de dertiende verdieping. Dood. De legerleiding heeft het over een ‘val of sprong’, maar de exacte omstandigheden blijven onduidelijk. Frank Olson laat een vrouw en drie kinderen na. Ruim twintig jaar later staat in een bijzinnetje in een groot onderzoek naar CIA-activiteiten in de jaren vijftig dat er in 1953 een incident was met een wetenschapper. Zonder dat die het wist had de CIA hem LSD toegediend. Een paar dagen later was de wetenschapper dood.

Die nieuwe informatie raakt een zenuw bij Eric, de oudste zoon van Frank. Hij heeft altijd getwijfeld aan de officiële lezing van zijn vaders dood, en nu weet hij het zeker. Het leger verbergt iets. Eric maakt het zijn levenswerk de ware toedracht van die 28ste november te achterhalen. Als eenling tegen de staat heb je in de regel weinig kans, maar Eric is vasthoudend en krijgt hulp. Van filmmaker Errol Morris, die besluit een film te maken over de schimmige dood van Frank Olson en de jarenlange zoektocht van diens inmiddels bejaarde, maar nog altijd strijdbare zoon Eric.

Hulp van Errol Morris is geen kleinigheid. De inmiddels 69-jarige filmmaker heeft een indrukwekkende staat van dienst. Zo won hij een Oscar voor de documentaire The Fog of War (2003), waarin hij een indringend en onthullend gesprek had met oud-minister van Defensie Robert McNamara. En had hij een Oscar móeten winnen voor The Thin Blue Line (1988). Daarin toonde hij aan dat ene Randall Adams ten onrechte vastzat voor de moord op een politieman. Dat deed hij zo overtuigend dat kort nadat zijn film uitkwam de zaak werd heropend en Adams werd vrijgelaten. The Thin Blue Line was destijds een sensatie onder filmrecensenten, maar werd door de Oscarcommissie genegeerd omdat er nagespeelde scènes in zaten, en daarom – zo was de redenering – geen documentaire meer was.

‘Ik herken me in iedereen met obsessies, want ik heb ze zelf ook’

Errol Morris

Ook Wormwood, de zesdelige Netflixserie die Morris maakte over Frank en Eric Olson, zit weer vol nagespeelde scènes. Alsook vol archiefbeelden, interviews, fotomontages, grafische vormgeving, et cetera, et cetera. ‘Al die dingen helpen me bij het vertellen van een verhaal,’ legt Morris begin september op het filmfestival van Venetië uit. ‘Er is namelijk niet één goede manier van vertellen. Je pakt alles waar je de hand op weet te leggen en onderzoekt dat zo goed mogelijk. Uiteindelijk wordt het een collage. En zo zien we de wereld ook. Als een collage. Ons bewustzijn is het naspelen van de werkelijkheid in ons hoofd. Zo proberen we de wereld te begrijpen. In Wormwood probeer ik te begrijpen wat er in die hotelkamer op 28 november 1953 is gebeurd. En daarvoor schraap ik alle beetjes informatie bij elkaar die ik vinden kan.’

Wormwood is inderdaad een prachtige collage geworden over de zoektocht naar en de onderdrukking van de waarheid. Herkent u zich in Erics obsessieve zoektocht naar wat er toen met zijn vader gebeurd is?
Morris: ‘Zeker. Ik herken me in iedereen met obsessies, want ik heb ze zelf ook. Eric is voor mij een held. Omdat hij vastbesloten is de waarheid boven tafel te krijgen. En daar al meer dan zestig jaar mee bezig is.’

Zou u het zo lang volhouden?
‘Waarom niet? Er zijn sommige vragen waarop je per se antwoord wil krijgen. En zelfs al weet je dat je die antwoorden nooit zal krijgen, dan nog moet je doorgaan met zoeken. Of denk je dat obsessies een houdbaarheidsdatum hebben?’

Misschien moet je er ooit een punt achter zetten?
‘Jaren geleden maakte ik The Thin Blue Line, waarin ik een moordzaak in Texas onderzocht. Daar kon ik een punt achter zetten. Want de man die vastzat voor die moord en van wie ik zeker wist dat hij onschuldig was, werd onschuldig verklaard en vrijgelaten. Maar ook bij die zaak bleven er losse eindjes over, waren er puzzelstukjes die niet helemaal pasten.’

En die blijven u achtervolgen?
‘Het korte antwoord? Ja.’

Errol Morris op de set van Wormwood

De acteurs in de nagespeelde scènes in Wormwood zijn fantastisch, maar het meeste indruk in de film maakt Eric, Franks zoon. Is hij van nature zo overtuigend, of heeft hem daar op de een of andere manier bij geholpen?
‘Ah, nu komen we bij een van mijn stokpaardjes… de verschillen tussen documentaire en drama. Als die er al zijn. Alles is een performance. Dit ook. Jouw doel is het om de voorwaarden te scheppen waarin ik jou een interessant en dramatisch verhaal vertel. Wat ik in Wormwood doe is niet anders.’

Dus u regisseerde Eric?
‘Alles is geregisseerd!’

Ik bedoel…
‘Wacht, ik zeg het nog een keer: Alles is geregisseerd! Het is een hardnekkig misverstand dat je de waarheid kan vangen door iets zo natuurgetrouw mogelijk te laten zien. Je krijgt altijd een performance. Wees er blij mee. Maar misschien begrijp ik je verkeerd. Wat je zegt is toch dat de interviews die ik doe, omdat ze geregisseerd zijn, ook automatisch onwaarachtig zijn? Ik verleid mensen tot een performance en daarmee tot het zeggen van dingen die niet waar zijn.’

Dat is niet wat ik bedoelde. Ik was zo onder de indruk van de manier waarop Eric zijn verhaal deed, dat ik me afvroeg of hij een natuurtalent is of dat u hem daarbij geholpen heeft.
‘Natuurlijk heb ik hem geholpen. Maar vooral door een goede luisteraar te zijn. En door Erics verhaal te monteren en vorm te geven. Dat is mijn aandeel als filmmaker. Het verhaal is van Eric.’

Meer over Errol Morris