Wat hebben twintig jaar postcommunisme Rusland gebracht? Twee documentaire portretten illustreren de toegenomen repressie onder Poetin.

De hoop sterft als laatste. Er waren nog steeds Russen en westerlingen die hoopten dat Medvedev het tegen Poetin zou opnemen, de corruptie zou aanpakken, burgerrechten garanderen, enzovoorts. Maar de ongelijke maatjes uit Sint- Petersburg – de een tutoyeert, de ander blijft ‘u’ zeggen tegen de baas – hielden de schijn niet langer op; Poetin wordt straks weer president, en Medvedev de premier die hem moet dienen. Met deze rokade is hun rolverdeling definitief duidelijk, die van tsaar-voorhet- leven en kruiperige windvanger. Oude tijden keren weer, en daarmee defaitisme en cynisme onder degenen die hadden gehoopt op democratische hervormingen en meer vrijheid.

Rusland drijft gewoon verder op zijn gas en olie, de staat timmert alles dicht, de burger moet maar tevreden zijn met kruimels welvaart en stabiliteit. En verder vooral niet opponeren. Sauve qui peut, maar onder de huidige omstandigheden zullen niet veel Russen hun nek nog zó ver durven uitsteken dat ze daarmee hun leven riskeren. Poetins ‘geleide democratie’ – contradictio in terminis – staat voor: repressie, willekeur en angst.


A Bitter Taste of Freedom

Het Rusland van de afgelopen twintig jaar, van de liberalisering onder Gorbatsjov en Jeltsin tot de ‘restauratie’ onder Poetin, trekt voorbij in twee documentaire portretten die op het IDFA te zien zijn: A Bitter Taste of Freedom is Vadertje Poetin het portret van Anna Politkovskaja, de journaliste en mensenrechtenactiviste die in 2006 werd vermoord, en Putin’s Kiss gaat over Masha Drokova, woordvoerder van politieke jeugdbeweging Nashi totdat ze afstand nam van de daar gehanteerde praktijken. Beiden toonden grote moed en lieten zich niet de mond snoeren. Drokova kwam er uiteindelijk mee weg, terwijl Politkovskaja haar dood vermoedelijk als iets onontkoombaars beschouwde.

Leeuwenmoed
Het bestaande beeld van Politkovskaja is dat van een zeer serieuze, vasthoudende en afstandelijke journaliste die gebukt ging onder haar zelfgekozen missie, die uitmondde in het documenteren van Russische oorlogsmisdaden in vazalstaat Tsjetsjenië en het lijden van de burgerbevolking. Maar A Bitter Taste of Freedom laat ook een vrolijke, emotionele en levenslustige Anna zien, als journaliste, moeder, vriendin en zelfs als groot meisje. Dat haar persoon zo goed tot leven wordt gewekt is de verdienste van vriendin Marina Goldovskaja.

Zij was ooit Anna’s docent en maakte in 1991 de documentaire A Taste of Freedom, waarin Anna en haar toenmalige echtgenoot Sascha, een Russische tv- persoonlijkheid, werden geportretteerd. Het waren jaren van vrijheid en optimisme. Toen Sascha ging drinken volgde een scheiding, waarna Anna zich op een carrière als journaliste stortte en voor haar beide kinderen bleef zorgen. Al die jaren is Goldovskaja, die tegenwoordig in Los Angeles doceert, haar blijven volgen; A Bitter Taste kan als een logisch vervolg op zijn voorganger worden beschouwd.

Dat Politkovskaja ging berichten over het afvallige Tsjetsjenië, waartegen Poetin – met het oog op zijn herverkiezing – een meedogenloze strafexpeditie liet uitvoeren nadat de terreur Moskou had bereikt, noemt ze zelf toeval; oorlogsjournalistiek was eigenlijk niks voor haar , als dromer en idealiste. Maar door haar leeuwenmoed, inlevingsvermogen en mededogen won Politkovskaja het vertrouwen van de Tsjetsjenen en berichtte uit de eerste hand – in de film stelt een collega dat in Rusland met haar dood ook de onderzoeksjournalistiek als genre is uitgestorven.

Enige kritiek is er ook wel: door haar grote betrokkenheid bij de burgerbevolking werd ze partijdig – hoe kan het anders – en verloor de journalistieke objectiviteit uit het oog. Geen wonder dat Politkovskaja steeds kritischer werd over het Kremlin en het Russische optreden op de Kaukasus.

Ze publiceerde A Dirty War, vervolgens Putin’s Russia. Eerder al bemiddelde ze bij de gijzeling door Tsjetsjenen in een Moskous theater, en op weg naar naar de gijzelingsactie in een school in Beslan werd ze zelfs vergiftigd. Toch was de moord op Politkovskaja in 2006 een grote schok, te meer daar het Kremlin die allerminst betreurde. Volgens Poetin was ze inderdaad een criticus van het regime, dat mocht in zijn Rusland, maar was haar invloed onbeduidend.

De Poetin-Jugend
Dat het in het systeem-Poetin uitsluitend gaat om repressie en machtsbehoud, blijkt ook uit Putin’s Kiss, dat de modus operandi van Nashi blootlegt, de door het Kremlin gesteunde jeugdbeweging die officieel fungeert als kweekvijver voor politiek talent, mits dat zich loyaal toont aan het heersende regime. Nashi, de opvolger van Komsomol, wordt door tegenstanders ook wel ‘Poetin-Jugend’ genoemd omdat ze ook dient om poltieke tegenstanders in diskrediet te brengen en desnoods met geweld de mond te snoeren.


Putin's Kiss

De Deense regisseuse Lise Birk Pedersen volgde de korte maar heftige loopbaan van Masha Drokova, die al als vijftienjarige toetrad en het door tomeloze inzet en zelfbewuste flair, waarbij ze ook haar grote boezem in de strijd gooit, al snel tot woordvoerder van Nashi schopt. Ze is dol op Poetin (‘een rolmodel voor mijn toekomstige man’), die haar een onderscheiding gaf en zij hem een kus. Poetin is als sterke, energieke leider de droom van menige Russische jonge vrouw. Masha, afkomstig uit de provincie, krijgt een eigen flat en zelfs een praatshow op tv. Ze blijft echter afhankelijk van de minister van Jeugdzaken Vasili Yakemenko – zo werkt politieke patronage .

Putin’s Kiss laat duidelijk zien dat Nashi ook als een moderne SA fungeert: fel nationalistisch, xenofoob, anti-homo. Demonstraties worden geheel geregisseerd, tegenstanders geprovoceerd en gemolesteerd. Wanneer Masha’s opmars in Nashi strandt, slaat de twijfel toe. Eigenzinnig onderhoudt ze ook contact met liberale journalisten. Wanneer een van hen, de bevriende blogger Oleg Kashin, bijna wordt doodgeslagen, vastgelegd op video, laat ze een duidelijk protest horen. Een moedig statement, tevens einde loopbaan.
A Bitter Taste of Freedom **** USA 2011, 85 min . Marina Goldovskaya
Putin’ s Kiss *** DEN/RUS 2011, 80 min. Lise Birk Pedersen