Hedy Lamarr, de actrice die al in 1933 naakt in een speelfilm verscheen, stond tevens aan de wieg van draadloze communicatie zoals we die nu kennen.

Is er een slechtere carrièrekeuze denkbaar dan het afslaan van de hoofdrol in de filmklassieker Casablanca? Ingrid Bergmann maakte er furore mee, maar de rol was toch echt toebedacht aan Hedy Lamarr (1913-2000), een Oostenrijkse seductress die in Hollywood was beland via MGM-baas Louis B. Mayer en al snel tot mooiste vrouw ter wereld gebombardeerd. De hoofdrol toezeggen in een film waarvan het script nog niet eens af was, daar voelde Lamarr niets voor.

‘Ze was toen al een gevierd actrice als tegenspeelster van iconen als Clark Gable en James Stewart,’ aldus filmkenner Harry Hosman. ‘Maar we kennen haar tegenwoordig vooral door één film, waarin ze poedelnaakt in een meertje zwom en door een bos rende.’ Dat was in het Tsjechische romantische drama Ecstacy uit 1933, ook een film waarin, bijzonder voor die tijd, realistisch een vrouwelijk orgasme wordt verbeeld. Filmwetenschapper Esther Sonnett: ‘Voor de hedendaagse kijker onderstrepen die scènes vooral de erotische kracht van suggestie, maar destijds reageerde men geschokt op de beelden’.

Lamarr zou in haar latere biografie zeggen dat alle lust gesimuleerd was met behulp van method acting- technieken, maar dat was geen argument dat veel indruk maakte op haar eerste man : die kocht zoveel mogelijk kopieën van de film op, om ze zo uit de handel te nemen. Hij kon het zich permitteren, wapenhandel had hem tot een van de rijkste mannen van Oostenrijk gemaakt. Zo maakte Lamarr zich onsterfelijk op het witte doek, maar minder bekend bij het grote publiek is dat zij tevens aan de wieg stond van een techniek die we tegenwoordig gebruiken als was het kraanwater: wifi.

Nazi's
Wifi, ‘wireless fidelity’, is een benaming voor draadloze (thuis)netwerken, een knipoog naar de de term hifi (high fidelity) uit de audiowereld. ‘Het was in 1940, op een Hollywoodfeestje, dat Lamarr aan de praat raakte met de avant-gardistische filmcomponist George Antheil, een pionier op het gebied van geautomatiseerde muziek,’ vertelt Hosman. ‘Beiden waren bezorgd over de opmars van de nazi’s, en het gesprek kwam op het grote aantal torpedo’s dat de Amerikanen verloren door stoorzenders van de Duitsers. Een onderwerp waarbij Lamarr betrokken was geraakt tijdens haar huwelijk met wapenhandelaar Mandl.’ Ze was zelfs aanwezig geweest bij gesprekken tussen haar man en de nazi’s waarbij torpedo’s en de besturingssystemen werden bediscussieerd. In de ogen van de heren ongetwijfeld een charmant muurbloempje, had ze haar oren altijd wagenwijd open en vergaarde ze veel kennis.

De oplossing die Lamarr bedacht: torpedo’s op afstand besturen met steeds wisselende radiofrequenties, zodat de vijand het signaal niet meer kon verstoren. De techniek maakte gebruik van 88 verschillende golflengtes, niet toevallig precies het aantal toetsen van een piano. Als namelijk zowel de zender als de ontvanger twee identieke ponskaartrollen uit een pianola bezaten en die gelijktijdig afspeelden, dan wisten ze precies op ieder moment op welke frequentie het signaal zich bevond.

Patent

Je kunt je afvragen of Lamarr wel over de expertise beschikte om een dergelijke uitvinding te doen, maar Antheil, die de technische problemen uitwerkte, heeft haar altijd de volledige credits gegeven voor het idee. En waarom ook niet? Esther Sonnett: ‘Onze verwachtingen zijn zo bevooroordeeld. Alsof ’s werelds mooiste vrouw geen mathematisch brein zou kunnen hebben.’ In 1941 vroegen Lamarr en Antheil patent aan op hun vinding.

Dat de techniek pas veel later daadwerkelijk is toegepast is wel toegeschreven aan het feit dat het Amerikaanse leger een uitvinding van een componist en een actrice niet serieus nam, maar wetenschappelijk onderzoeker Wolter Lemstra van de TU Delft benadrukt dat toepassing destijds ook simpelweg nog niet mogelijk was: ‘ Probeer je eens voor te stellen, twee gesynchroniseerde ponskaartrollen, waarvan één in een torpedo. Dat was toen gewoon nog niet uitvoerbaar. De techniek moest nog doorontwikkeld worden.’ Dat lukte pas jaren later, met de opkomst van de transistor, zodat je de ponskaarten kon simuleren. ‘De eerste daadwerkelijke toepassing bestond uit zogenoemde sonoboeien, die met geluidssignalen onderzeeërs konden lokaliseren’.

Draadjes
Dankzij een actrice en een componist belanden we zo via pianola’s en radiografisch bestuurbare torpedo’s bij een techniek die frequency hopping is gedoopt , en decennialang eigenlijk nauwelijks werd gebruikt. 

Dat het idee uiteindelijk toch alomtegenwoordig zou worden toegepast, is mede te danken aan een innovatietraject van Nederlandse bodem. Lemstra: ‘Het Amerikaanse elektronicaconcern NCR had in de jaren tachtig een afdeling in Nederland, om hun producten geschikt te maken voor de Europese markt. Ze waren toen druk bezig met de ontwikkeling van elektronische kassa’s. Dat ging toen allemaal nog met draadjes. In 1985 kwamen radiofrequenties vrij voor communicatiedoeleinden die tot dan toe werden gebruikt voor wetenschappelijke en medische toepassingen, de ISM-banden. NCR heeft toen op basis van die frequenties, met behulp van een variant van frequency hopping, de techniek ontwikkeld die we nu wifi noemen.’

Lamarr is dus de moeder van wifi? ‘Ja, hoewel het patent in de jaren vijftig al was verlopen, en het basisidee sindsdien wel verder is ontwikkeld. Bij wifi zoals we dat nu gebruiken, wordt bijvoorbeeld niet meer “ gehopt” tussen de frequenties, maar worden de verschillende golflengtes gelijktijdig gebruikt, zodat het signaal betrouwbaarder wordt. Maar die techniek had nooit ontwikkeld kunnen worden zonder het basisidee van Lamarr. Datzelfde geldt trouwens voor andere draadloze communicatie, zoals 3G en Bluetooth.’



De vrouw die al in 1933 naakt in een film verscheen stond dus aan de basis van een techniek die, als je de schattingen kunt geloven, voor een aanzienlijk deel wordt gebruikt om naakte vrouwen te bekijken. Ter ere van haar wordt sinds een aantal jaren op haar geboortedag, 9 november, de jaarlijkse Dag van de Uitvinders gehouden.