Afdalen in de oneindige bovenkamer van David Lynch

In de hal van het Bonnefantenmuseum in Maastricht waan je je direct al in een Lynchiaanse setting. Op de schermen speelt een korte film die David Lynch zelf opnam voor de tentoonstelling. De muziek is onheilspellend, de hal vormgegeven met de kenmerkende rode gordijnen. En dan moet de expositie nog beginnen.

Het museum heeft voor de omvangrijke expositie Someone is in my House, waar meer dan vijfhonderd werken tentoongesteld worden, ruim vijftien zalen ingericht. In de eerste ruimte is bijvoorbeeld zijn eerste hybride installatie te zien, Six Men Getting Sick: een combinatie van schilderij, film, sculptuur én geluidsinstallatie, bijna ondoenlijk om in woorden te vatten. Karakteristieker kunnen we haast niet aftrappen.

De expositie voelt als een lange afdaling in de oneindige bovenkamer van Lynch. Schetsen, bouwwerken, schilderijen, zelf ontworpen lampen, maar ook krabbeltjes op luciferdoosjes en kindertekeningen. Kijkend om je heen schieten er allerlei termen door je hoofd: onbegrijpelijk, mysterieus, maar tegelijkertijd fascinerend en in zekere zin opwindend.

In de expositie komen alle elementen samen die Lynch maken tot wat hij is. Compromisloos. Duister. Zwart-komisch. Ongrijpbaar. Of, zoals het Oxford Dictionary het 'Lynchiaanse' definieert: het samenvoegen van surrealistische of sinistere elementen met het alledaagse, en het gebruik van visuele beelden om een dromerige kwaliteit van mysterie of dreiging weer te geven.

Het was curator Stijn Huijts die de tentoonstelling realiseerde. ‘Toen ik zijn kunst voor het eerst zag, dacht ik: best bizar dat dit nooit eerder in Nederland tentoongesteld is. Huijts zocht contact met Lynch in de periode waarin hij de laatste hand legde aan Twin Peaks: The Return. 'Wat opviel was dat Lynch me tamelijk vrij liet in het proces, terwijl hij bij uitstek iemand is die doorgaans het laatste woord over zijn kunst wil hebben. Eén keer liet hij zich overrulen door het commerciële gedachtegoed, wat uitmondde in Dune, niet toevallig zijn enige echte mispeer.’

Huijts: ‘Hoewel Lynch vrij snel enthousiast was over deze expositie merkte ik bij hem toch ook een zekere terughoudendheid ten aanzien van het tentoonstellen van zijn werk. Hij loopt er niet zo mee te koop. Dat kan misschien ook liggen aan de tendens in de kunstwereld, waarin vaak gedacht wordt: weer een bekendheid uit de filmwereld die artistiek gaat doen, terwijl Lynch veel meer kunstenaar is dan regisseur. Treffend is ook wel dat hij onlangs zelf aangaf eigenlijk helemaal niet zo bezig te zijn met de filmwereld.'

Het werk van Lynch wordt vaak gezien als duister en zwartgallig: zijn films richten zich op de perverse randjes van de mens en de rot onder het Amerikaanse oppervlak. Hoe kan het dan toch dat Lynch vaak ook zo diep op het gevoel weet in te spelen? Vermoedelijk omdat het sinistere bij Lynch altijd in nauw contact staat met het warm-menselijke. Voor elke BOB is er een Log Lady, voor elke Frank Booth is er een Alvin Straight.

Of recent nog in Twin Peaks: The Return, waarin een jong koppel tijdens de liefdesdaad door een kwaadwillige demon aan stukken wordt gereten, maar waarin Lynch ook een onbeantwoorde liefde na talloze jaren tot een bevredigende climax laat komen in een prachtige scène, ondersteund door I’ve Been Loving You Too Long van Otis Redding. De duisternis in zijn werk gaat vaak hand in hand met een kleinburgerlijk gevoel van warmte en genegenheid.

Kristine McKenna beschreef het in zijn eerder dit jaar verschenen Lynch-biografie Room to Dream zo: 'De chaos van zijn studententijd in Philadelphia stond in contrast met de lieflijkheid en het optimisme van de wereld waarin hij opgroeide. Het verenigen van deze twee extremen werd een van de meest constante thema’s in zijn kunst.’

Waar zijn meest radicale films zich ontpoppen tot visuele beeldenstormen (Eraserhead en Inland Empire), is het gros van de kunstwerken van Lynch zo mogelijk nog ongrijpbaarder. Naar het meeste werk kun je oneindig blijven staren, onderwijl meanderend over de diepere betekenis die achter het werk schuil moet gaan, als die er al is. Genoeg heb je natuurlijk nooit aan al die kijkbeurten, net zoals bij zijn films. 

Sommige schilderijen roepen direct trauma’s op, zoals een serie schilderijen over Bob. De doorgewinterde Twin Peaks-kijker zal direct opveren bij het horen van die naam. In het werk van Lynch staat Bob symbool voor het ultieme kwaad dat schuilgaat in de mens, onder meer afgebeeld in het schilderij Bob Loves Sally Until She Is Blue in the Face.

Bijkomen kan in ruimtes waarin de documentaire The Art Life wordt vertoond, of op banken waar je naar de twee solo-albums van Lynch kunt luisteren.  Voor hen die het echt niet meer trekken bevindt de nooduitgang - oh, ironie - zich in een tot Red Room omgetoverde gang.

De expositie is zo overweldigend dat je toch wat vermoeid naar buiten loopt. Wat je meeneemt uit de expositie, behalve een hoop potentiële nachtmerries en duizenden verwarrende indrukken, is toch vooral een zekere mate van ontzag voor al die creatieve uitwassen van Lynch. En, zoals het een echte 'Lynch-experience' betaamt, wil je eigenlijk snel weer terug om alles opnieuw te ontdekken en je te laten transporteren naar zijn wonderlijke universum. Ook al durf je misschien niet meteen.

De tentoonstelling Someone Is In My House is van 30 november t/m 28 april 2019 te bezoeken in het Bonnefantenmuseum in Maastricht.