De xenofoob

alexandra

Alexandra is de oudste township van Johannesburg, in 1912 opgericht en honderd jaar geleden een van de weinige plekken in Zuid-Afrika waar je als zwarte man of vrouw je eigen stukje grond kon bezitten. Nog steeds is 'Alex', zoals het in de volksmond heet, druk bevolkt. Migranten uit onder andere Zimbabwe, Mozambique en Zuid-Afrika zelf - die van platteland naar stad trekken - komen naar Alexandra en Johannesburg om hun geluk te beproeven.

Maar dat wordt hen niet in dank afgenomen: Alexandra was vorig jaar het toneel van een aantal brute geweldsincidenten. In deze aflevering van De trek onderzoekt Bram Vermeulen de moord op een Mozambikaanse gastarbeider in Alexandra en de rol van een boze koning.

de moord

De vroege ochtend van 18 april, 2015 in Alexandra, Johannesburg. De straten zijn weer rustig. Bewoners inspecteren de vernieling: vele winkels en kramen, beheerd door buitenlandse koopmannen, zijn de avond en nacht ervoor totaal geplunderd en in brand gestoken.

Het geweld volgt kort op een toespraak van Zoeloe-koning Goodwill Zwelithini, waarin hij de buitenlanders in Zuid-Afrika opdraagt 'hun koffers te pakken en terug te keren naar de landen waar ze vandaan komen'. De migranten zijn 'luizen' en die woorden worden gretig geslikt door zijn aanhangers, die een heksenjacht ontketenen.

Eén zo'n 'luis' heet Emmanuel Sithole, een immigrant uit Mozambique die in de straten van Alexandra een handeltje runt in sigaretten. Op maandagochtend 18 april raakt hij in een woordenwisseling met een groep mannen, die hem daarop belagen. Ze schoppen en slaan hem met gereedschap; er worden messen getrokken. Ten overstaan van vele bijstanders wordt er meerdere keren op hem ingestoken.

Fotograaf James Oatway was dat moment in Alexandra om verslag te doen van de plundering voor de Zuid-Afrikaanse Sunday Times. In plaats daarvan wordt hij geconfronteerd met een meedogenloze moord en - niet in staat in te grijpen - legt hij de aanval vast. Als de aanvallers vluchten, ontfermt Oatway zich over Sithole. Maar dan is het al te laat.

buitenlanderhaat

De moord op Emmanuel Sithole staat niet op zichzelf. Integendeel: hij is dan al het zevende slachtoffer van buitenlanderhaat. Wel leiden de foto's van de brute aanval op zijn leven, die volgende dag afgedrukt worden in de Sunday Times, tot een golf van verontwaardiging.

In 'De xenofoob' confronteert Bram Vermeulen de Zoeloe-koning met zijn woorden en ontmoet hij de families van zowel Emmanuel Sithole als moordenaar Mthinto Bengu. De scheidslijnen tussen dader en slachtoffer blijken dan niet zo eenvoudig als gedacht.

achter de schermen van De trek

de geest van Zuid-Afrika

Zuid-Afrika en Bram Vermeulen, ze zijn inmiddels onlosmakelijk met elkaar verbonden. Als student journalistiek raakte hij in 1996 verliefd op het land en alleen een correspondentschap in Turkije verleidde hem even om te vertrekken. In 2014 keerde hij terug en maakte de serie Dwars door Afrika - waaronder twee afleveringen over het Zuid-Afrika na Mandela en de status van blanke en zwarte boeren vandaag de dag.

Daarnaast maakte hij vorig jaar voor VPRO.nl negen korte afleveringen over geloof en bijgeloof in het land: De geest van Zuid-Afrika. Hiernaast kun je de eerste aflevering bekijken, over de uitdrijving van Emmanuel Sithole's geest uit Alexandra.

beelden uit de aflevering