Op eigen kracht het populisme weerstaan

‘Wanneer heeft u voor het laatst gehuild?’

Die vraag werd niet gesteld aan Harco de Huilonman die dit seizoen excelleert in het VPRO-sketchprogramma Joardy Season, dat van de jury van de Nipkowprijs een eervolle vermelding kreeg omdat het zo geniaal absurd is. 

Nee, het was een persoonlijke vraag aan de minister-president van Thierry Baudet in een speciale uitzending van Pauw voor twee rechtsbuitens van de Nederlandse politiek op de avond voor de Europese verkiezingen. ‘Toen mijn zus overleed,' antwoordde Rutte. Waarop Baudet zijn politieke rivaal enigszins besmuikt condoleerde.

Welkom in de wereld van de nieuwe politiek. Waar alles persoonlijk is, niks deugt, heel veel een complot is, waar integriteit niet bestaat, alleen slechte bedoelingen, waar een leugen de waarheid kan zijn en iedere waarheid gelogen.

Er was veel discussie over de vraag of het wel kies was om het debat integraal uit te zenden. Oud-VPRO-hoofdredacteur Hans Maarten van den Brink was woedend op de publieke omroep in een stuk in de NRC en brak een lans voor onafhankelijke journalistiek die zich nooit voor dit populistische karretje zou hebben laten spannen.

Opvallend genoeg was het effect van het debat niet als vanzelfsprekend positief voor de rechtse kemphanen. Er stemden een dag later in ieder geval minder mensen op VVD en Forum dan de anderhalf miljoen die naar het debat hadden gekeken. En tegen de verwachting in gaat mister Europa Frans Timmermans er met de zege vandoor. Een gewaarschuwde kijker telt misschien voor twee en dat pleit dan weer voor meer politiek theater van de flanken op TV. Kijk vooral nog een keer naar de documentaire De Europeaan over de opkomst van Timmermans.

De gematigde exitpolls nemen de zorg over de opkomst van het populisme in de wereld niet zomaar weg. We kennen de echte uitslagen nog niet en de rest van Europa moet nog stemmen terwijl in alle windhoeken van de EU de parlementaire democratie op zijn grondvesten staat te schudden. Het is bal in Polen, Hongarije, Italië, Oostenrijk en Groot-Brittannië en op wereldniveau spelen Trump en Xi een handelsoorlog uit. Er is dus genoeg reden om je zorgen te maken en bij elkaar te rade te gaan wat te doen.

Wij voeren dat gesprek bij de VPRO ook. In het MT, met eindredacteuren, in verschillende redacties en binnenkort met de Raad van Toezicht. Omdat we het ons niet kunnen permitteren met lege handen toe te kijken als we – in de woorden van hoofdredacteur Willem van Zeeland – overspoeld dreigen te worden door een vloedgolf van populisme. En ons beter nu de vraag kunnen stellen of we wel genoeg doen dan achteraf te moeten constateren dat we te laat zijn geweest.

Omdat de VPRO geen politieke partij is of een maatschappelijke beweging, leeft bij ons de vraag vooral hoe wij ons als mediaorganisatie, als redacties en makers moeten verhouden tot het populisme. Niet alleen theoretisch, maar vooral omdat de kritiek van Baudet c.s. ons in het hart raakt. De media zijn in hun optiek onderdeel en verdedigers van de gevestigde orde die zich tegen de burger keert, de media zelf zouden makers van fake news zijn, gesloten, conservatief en elitair. En de vraag is of wij ons voldoende weren, ons niet alleen weten te verdedigen, maar ook vanuit eigen kracht en overtuiging terug kunnen vechten. Hoe wij de timmermansen van de media kunnen zijn.

Dat moet vooral in onze programma’s te zien en te horen zijn. Wanneer VPRO Tegenlicht op zoek gaat naar de pioniers van het platteland, omdat de vernieuwing niet alleen uit de stad kan komen. Wanneer Bureau Buitenland voor alternatief internationaal nieuws kiest uit Indonesië, India of Niger. Met onze documentaires en reisseries. Of wanneer de Sekszusjes met eigen materiaal en taal de preutsheid van vandaag de dag te lijf gaan.

Tegen het verwijt dat die eigenzinnige programmatische keuze te elitair zou zijn stelt VPRO-Gids uitgever Hugo Blom in zijn commentaar van deze week dat ‘te elitair’ niet erg is als dat Nipkow-nominaties voor de VPRO-producties Stuk en Zeven kleine criminelen oplevert en voor BNNVARA-collega Sinan Can.

Over welke elite gaat dit eigenlijk?

De VPRO maakt niet vanzelfsprekend deel uit van de wereld van het grote geld, de economische elite, het netwerk van lobbyisten en bestuurders, de politieke elite, de spraakmakende gemeenschap van de BN-er-elite, of de gesloten wereld van grote instituties en bureaucratieën. De graaiers, de celebrities, de technocraten en de lobbyisten. De VPRO schuurt vooral tegen deze machtsblokken aan, prikt er doorheen, werpt licht op de schaduwen van de macht.

Er is een elite waar we wel toe behoren en dat is de culturele elite, die bestaat uit mensen die de waarden van de verlichting, het humanisme en het klassieke liberalisme koesteren: vrijheid, gelijkwaardigheid, zelfbeschikking, vrijzinnigheid, tolerantie en rechtvaardigheid.

Al die begrippen die we in een lange traditie haast vanzelfsprekend zijn gaan vinden staan dezer dagen onder druk. En ik zie het als onze plicht om juist voor deze waarden op te komen. Hoe mooi is het om als omroep die voortkomt uit de vrijzinnig protestantse school en de linkse kerk nu pleitbezorger te zijn van klassieke liberale waarden.

In een artikel in de Groene haalt Bas Heijne de Britse journalist Edmund Fawcett aan die vier terreinen noemt waar we ons mannetje moeten staan.

Eén: we moeten investeren in onze democratische rechtstaat. Om politieke strijd te kanaliseren, bloedvergieten te voorkomen en een weg te vinden uit conflicten tussen belangen, ideeën en meningen. We moeten niet dwepen met de despoten van de 21ste eeuw. We moeten ze kritisch bevragen. En onderdeel van een sterke democratie zijn sterke en onafhankelijke media, kritische journalisten en eigengereide makers.

Twee: we moeten macht controleren en inperken omdat macht altijd macht naar zich toe trekt. Eén procent van de wereldbevolking bezit negentig procent van het vermogen. Vijfenveertig Oekraïners hebben de helft van het land in handen. Vanuit Londen. Macht groeit logaritmisch en corrumpeert.  

Daarom moeten we investeren in onderzoeksjournalistiek en research en verhalen vertellen over tegenmacht en nieuwe initiatieven. Tegenlicht laat zien hoe je daarbij radicaal kunt zijn zonder de journalistieke mores te verloochenen en hoe belangrijk de civic society is om tegenmacht te organiseren.

Drie: we moeten inspiratie putten uit ons geloof in de vooruitgang. De oplossingen liggen niet achter ons in de jaren vijftig of achter het aanrecht. De oplossingen liggen voor ons. Dat is de essentie van de verlichting en brengt ons verder. We zoeken oplossingen, alternatieven en nieuwe inzichten omdat de samenleving anders vastroest.

Vier: we omarmen de notie dat ieder mens respect verdient op basis van wie we zijn. Ongeacht afkomst, sociale status of capaciteiten. Vanuit dat principe vertellen we verhalen over unieke en bijzondere mensen en kiezen vaak hun perspectief om de wereld te duiden.

In 2021 breekt de nieuwe concessieperiode van de publieke omroep aan en voor die tijd willen we de positie, de visie en de missie van de VPRO tegen het licht gehouden hebben. Met het voorgaande in het achterhoofd moet dat een missie zijn die dicht bij ons blijft en voldoende houvast biedt in de chaos van de tijd.

De VPRO staat niet voor niets sinds 1926 in een traditie van vrijzinnigheid. Als ondogmatische uitvalsbasis voor het vrije denken in een complexe samenleving. Wij bedrijven onafhankelijke en vrije journalistiek om de democratie te stutten. We werpen een krachtig tegenlicht op macht om machtsmisbruik tegen te gaan. We blijven sponsor van de vooruitgang en het unieke van de mens is bij ons de maat der dingen.

Over een half jaar komen we bij u terug met een plan voor die komende concessieperiode. Tenminste, als het aan ons ligt. Want in de politiek is alles nog onzeker. De coalitie rollebolt echt over straat met volstrekt botsende ideeën over de toekomst van de publieke omroep en minister Slob voert beperkt de regie. De klad zit erin met alle onzekerheid van dien en dat verdient geen schoonheidsprijs. Er is nog geen duidelijkheid over de financiering van de publieke omroep voor 2020. De samenwerking met Human hangt af van de voorwaarden voor toetreding tot het omroepbestel en die zijn nog onzeker.

De publieke omroep als geheel verkeert in het ongewisse over reclame-inkomsten, het aantal netten, het onlinebeleid, de rol van de omroepen en het budget vanaf 2021. En als de politiek blijft rekken is verlenging van de huidige erkenning nodig. Gedoe dus terwijl we het zo goed doen. De VPRO voorop. En dat hoef ik zelf niet te zeggen, dat doen anderen voor ons. Maar ook de omroep als geheel doet het goed.

We liggen flink onder vuur, maar in de strijd voor een open en tolerante samenleving waar vrijheid met een hoofdletter geschreven staat is een sterke publieke omroep onontbeerlijk. Als waarborg voor de democratie, podium voor alle meningen en belangen, als motor van creativiteit en vernieuwing. Wij vervullen die rol met plezier en overtuiging. Omdat je nooit té eigenzinnig, té creatief, té nieuwsgierig of té elitair kunt zijn. Daar zijn we trots op.