vpro jaaroverzicht 2019

Met dit jaaroverzicht laat de VPRO u nog een keer terugkijken. Op onze programma’s en initiatieven die in 2019 op tv, radio, online en veel plekken in het land te zien en te horen zijn geweest. Soms namen wij u mee terug in de tijd zoals met In Europa - de geschiedenis op heterdaad betrapt over onze recente geschiedenis die de tijdgeest mede verklaart, of met de terugblik op 100 jaar radio. Maar wij zijn minstens even gefascineerd door de toekomst. Het thema van dit jaaroverzicht is daarvan een mooie illustratie.  

Zonder u - ons publiek, onze leden en partners - zouden we verloren staan in die toekomst. De VPRO heeft u nodig als voelsprieten in de samenleving. Via social media of per brief, en steeds vaker in Meet Ups – waarmee Tegenlicht een heuse beweging lijkt te creëren – laat u ons en elkaar weten wat u vindt van de onderwerpen die de VPRO aansnijdt. Als betrokken denkers en scherpslijpers.  
Zo doe je mee. 

Ook op een andere manier draagt u bij aan ons succes. Ieder jaar weer levert u als lid, donateur, sponsor of via legaten een onmisbare bijdrage aan innovatie, nieuw talent en grote series als Chinese dromen.  
Zo tel je mee.  

De VPRO wil toekomstbouwer zijn in een wereld die dit voorjaar in de ban is van een pandemie die alle denkbare toekomstscenario’s aftroeft. Met ongekende gevolgen en een ongewisse toekomst. Voer voor psychologen, en nog veel méér, zodra het gevaar geweken is en de naschokken zichtbaar worden. Redenen te over voor de VPRO om op allerlei manieren de vinger aan de pols te houden. 

De raad van toezicht kijkt tevreden terug op 2019. Namens de leden van de vereniging volgen we de gang van zaken bij de VPRO kritisch. Het valt ons daarbij op dat de VPRO een lerende organisatie is, die in een hectische omgeving openingen zoekt en creëert om zichzelf te blijven ontwikkelen. De raad van toezicht complimenteert en dankt alle VPRO-medewerkers en eenieder die op haar of zijn manier aan het succes van 2019 heeft bijgedragen! We zien de toekomst met vertrouwen en fascinatie tegemoet.

Marise Voskens, voorzitter raad van toezicht VPRO

Het jaar 2019 was dertien dagen onderweg toen premier Mark Rutte in Buitenhof stelde ‘wel eens giftig’ te worden van de Amsterdamse ‘witte wijn sippende elite’ die geen waardering kon opbrengen voor president Donald Trump. De premier begon het nieuwe jaar met een - ongetwijfeld goed voorbereide - volkse verbale uithaal naar de elite. Toekomstdenken op zijn Haags. In tijden van anti-elitair populisme scoor je punten met zo’n uitspraak. Een week of zes later stelde een andere gast aan diezelfde tafel bij Buitenhof dat het inmiddels meer geaccepteerd wordt wanneer je jezelf dommer voordoet dan je bent in plaats van slimmer. Schrijver Joost de Vries verwees daarbij fijntjes naar diezelfde uitspraak van Rutte. Zijn voorstel: doe jezelf juist een beetje slimmer voor, dan werp je een schaduw voor jezelf uit waar je vervolgens naartoe kunt leven. Ook een vorm van toekomstdenken. Maar een stuk gedurfder.  

door Stan van Engelen, Anouk Kamminga en Willem van Zeeland
hoofdredactie media

De toekomst kwam veelvuldig langs in de programmering van de VPRO gedurende het laatste jaar van het decennium. Tegenlicht, toekomstverkenners sinds 2002, keek naar vernieuwers op het platteland, had veelbesproken uitzendingen over waterstof als vervanging van aardgas, en onderzocht hout als nieuwe grondstof voor onze woningbouw.  

Waar Tegenlicht meestal de nabije, en dus te voorziene, toekomst aftast, ging de NPO 3 serie De toekomst is fantastisch een stap verder. In een slimme combinatie van documentaire en fictie werden toekomstverkenningen gedaan rond het krijgen van kinderen, het omgaan met de dood en andere onderwerpen. Ook Nadia Moussaid, in 2019 begonnen bij de VPRO, keek tijdens de Dutch Design Week ver vooruit met haar gasten in De toekomstbouwers. Dagelijks ontving zij de crème de la crème van de Nederlandse en internationale designwereld, waaronder ontwerper Emma van der Leest, die een plan heeft om de Rotterdamse haven te veranderen in een biologische goudmijn. 

Ook in eigen huis werd gebouwd aan de toekomst; met een nieuwe generatie jonge talentvolle makers die op hun beurt een nieuw publiek weten te betrekken bij de VPRO. Ze snijden onderwerpen aan die de jongere kijker raakt en beweegt, zoals in de veelbesproken documentaire Mijn seks is stuk van influencer Lize Korpershoek.  

We verkenden de toekomst ook op het gebied van vorm, met nieuwe manieren van verhalen vertellen. Instagram Horrorstories, een idee dat voortkwam uit de VPRO School, was het eerste ‘fake docu’ project op Instagram. En we hadden natuurlijk de serie Stuk. Human Interest, maar dan op zijn VPRO’s. Maker Jurjen Blick wilde graag ‘een roman maken op televisie’. Het vierluik over medewerkers en patiënten van revalidatiecentrum Heliomare kreeg lovende reacties en werd bekroond met de Zilveren Nipkowschijf.  

De toekomst was, kortom, alomtegenwoordig in en rond de VPRO. Het was fijn en soms ook noodzakelijk om vooruit te denken, in een jaar waarin klimaatproblemen en andere sombere ontwikkelingen ook de toon bepaalden. We hebben er twee bewogen decennia op zitten, en die werden bij de VPRO op een bijzondere manier in context gezet. Eind 2019 ging In Europa - de geschiedenis op heterdaad betrapt van start. Een twintigdelige serie met website, online kanalen en een uitgebreid internationaal educatief project. Om recht te doen aan het aloude adagium dat we eerst van onze geschiedenis moeten leren, voordat we vooruit kunnen. 

2019 was een jaar met veel diepgravende, invloedrijke en gedurfde producties bij de VPRO. Het was tegelijk ook een jaar met minder goed nieuws: er kwam een einde aan twee gewaardeerde programma's. Tot groot verdriet van de makers en trouwe kijkers stopten VPRO Boeken en Vrije Geluiden eind 2019, beide decennialang bepalend voor de VPRO. Zo gaat het ook met toekomstbouwen; afscheid nemen van het bestaande hoort er soms bij. Ondertussen worden hopelijk nieuwe fundamenten gelegd voor toekomstige pijlers van de VPRO. 

De basis van het echte VPRO-DNA wordt gevormd in de jeugd. Een groot deel van ons publiek is opgegroeid met Villa Achterwerk en vertrouwd met de originele en openhartige vertelvormen. Daar gaan we mee door. Afgelopen jaar hebben we ingezet op meer binnenshuis produceren, juist om die creativiteit dicht bij ons te houden en dat wierp zijn vruchten af.  

Tien kinderen, die moeite hadden om de slaap te vatten, schakelden de hulp in van Marijn Frank in de De slaapservice. Kapper Marko wist in Hoofdzaken kinderen op de kapperstoel aan het praten te krijgen over hun diepste geheimen en kopzorgen.  

Eén van de belangrijkste kenmerken van de VPRO-jeugdprogrammering: zet kinderen in hun kracht. Wat ook terug is te zien in de op Cinekid bekroonde documentaireserie Nog een week, waarin we kinderen volgen in de week voorafgaand aan een belangrijk moment. Maar ook de documentaire Voorspel leverde veel positieve aandacht op. In de film van Anne van Campenhout zien we hoe tweedeklassers zeer openhartig praten over seks en seksuele voorlichting, zonder daarbij van kleur te verschieten.  

Openhartigheid kenmerkt ook Taarten van Abel. Het was een kippenvelmoment toen Siemon tegen een meisje, wier moeder HIV heeft, zei dat hij dat zelf ook heeft. Als geen ander beheerst Siemon de kunst van het voeren van dit soort persoonlijke gesprekken.  

Kinderen aanzetten tot inventiviteit en gewoon doen, daarin lopen de jongens van De proefkeuken voorop. In alweer het zesde seizoen bouwden Willem Voogd en Pieter Hulst onder meer een tatoeëermachine en zetten ze Willems kat op. Je valt als kijker van de ene in de andere verbazing over wat ze steeds weer verzinnen. Net als bij Freek Vonk, Nederlands bekendste bioloog, die je op nieuwe manieren naar de natuur laat kijken en ervaren hoe bijzonder die is.  

De avontuurlijke en meeslepende heist-serie Zeven kleine criminelen sleepte een Gouden Kalf in de wacht voor beste tv-drama. Ook De regels van Floor leverde weer memorabele momenten op met de door Floor zelf bedachte komische regels. Net als het eerste seizoen was het vervolg een groot succes. De serie is inmiddels verkocht aan het buitenland en in 2020 komt een derde seizoen. 

Ook in de grote verscheidenheid aan series die we het afgelopen jaar maakten, ervaar je de VPRO-kijk op zaken. Naast het al genoemde Stuk was er De kracht van de kringloopwinkel, waarin we zagen hoe de kringloopwinkel niet alleen qua spullen, maar ook qua mensen vol verborgen parels zit. Verborgen parels kregen eveneens een gezicht in De outsiders, een serie met Tim den Besten over mensen die bewust kiezen voor een leven buiten de gebaande paden. 

Ook op het gebied van grenzen verkennen liet de VPRO zien weer ver te willen gaan, als het aan Anna Gimbrere ligt wel tot de maan. Zal dat in de nabije toekomst tot de mogelijkheden behoren? In de zesdelige serie De wilde ruimte nam zij ons mee door het universum van het nieuwe ruimtereizen en schetste de toekomst van onze buitenaardse wereld.  

Er waren enkele veelbesproken documentaires dit jaar bij de VPRO. Met hoopvolle verhalen, zoals Bellingcat: Truth in a Post-Truth World. Hans Pool won een International Emmy Award met zijn film over het kleine team van internationale burgerjournalisten die met hun digitale kennis diep graven om de waarheid naar boven te krijgen. Eenzelfde bevlogenheid zagen we bij Leo Kouwenhoven, die in De race werd gevolgd in zijn zoektocht naar de heilige graal van de digitale revolutie: de quantumcomputer.  

Er waren documentaires die onze hedendaagse omgang met elkaar op scherp zetten. Zoals Pisnicht: The Movie, de persoonlijk gedreven film van Nicolaas Veul over de nog altijd niet voltooide homo-emancipatie in ons land. Hij kreeg duizenden persoonlijke berichten van jongeren en ouders die zich gesteund voelden door zijn film. Net zo scherp en persoonlijk was Ons moederland, het portret van extreem-rechts voorman Constant Kusters, dat voortkwam uit een confronterende ontmoeting met regisseur Shamira Raphaëla. 

Sunny Bergman maakte een interessante analyse van mannelijkheid in haar documentaire Man Made. Het rijke VPRO-documentairejaar kende verder onder meer de intieme portretfilm Rotjochies, waarin Maasja Ooms laat zien hoe ontspoorde Nederlandse jongeren op een boerderij in Frankrijk hun leven weer op het goede pad proberen te krijgen. Maar ook De wereld aan je voeten, waarin Michiel van Erp acht Utrechtse jongeren volgt van hun elfde tot hun achttiende. 

In 2019 werd op verschillende manieren het honderdjarig bestaan van de radio gevierd. De VPRO deed ook mee, met de vierdelige podcastserie Pension Idzerda, een audiodrama over de Nederlandse radiopionier Hanso Idzerda.  

Naast de nog altijd prominente aanwezigheid van de VPRO op de radiozenders is er een uitgebreid portfolio aan podcasts bijgekomen. Een zeer in het oog springende productie is El Tarangu, van het Vlaamse audiocollectief Schik. Een literaire ‘whodunnit’ in audio, die zich afspeelt in het wielermilieu. El Tarangu bereikte ruim een half miljoen unieke gebruikers, wat ongekend veel is voor een podcastserie. 

De VPRO maakte meer succesvolle en artistiek geslaagde, verhalende podcasts zoals de dramaserie De Blankenberge Tapes, en Waarom, waarin maker Eva Moeraert de zelfmoord van een leeftijdsgenoot ontrafelt. In De moord op Patrick reconstrueert Argos-redacteur Sanne Boer een cold case, waarbij de hoofdvraag is in hoeverre justitie zich bij een moordzaak te veel heeft laten leiden door een tunnelvisie.

Bijzonder is ook de driedelige podcastserie De stadsastronaut, waarin schrijver en theatermaker Marjolijn van Heemstra op originele wijze op zoek gaat naar een nieuw toekomstperspectief in deze tijd van klimaatcrisis en een diepe kloof in de samenleving. 

Andere opvallende podcasts zijn Het beste van Biesheuvel (met de beste audioverhalen van Maarten Biesheuvel uit het archief van de VPRO), de terugkeer van Radio Bergeijk, De machine (over de muziekindustrie), The Presidential Podcast (over Amerikaanse politiek), Psychocandy (alternatieve pop), Het niet te missen uur (de beste nieuwe popmuziek) en de interviewpodcast Yous & Yay: New Emotions. 

Vaste radioprogramma’s van de VPRO, zoals OVT en Nooit meer slapen worden steeds vaker als podcast beluisterd. Er zijn ook tv-programma's met een eigen podcast, zoals VPRO Tegenlicht met Future Shock. 

Aan het einde van het jaar was er weer veel aandacht voor het Marathoninterview, te beluisteren op NPO Radio 1 en als podcast. Pieter van der Wielen sprak met Roxane van Iperen, Julie Blussé met Roger Cox en Atze de Vrieze met Femke Halsema. 

De VPRO biedt van oudsher een venster op de wereld. We kijken nadrukkelijk verder dan onze dijken. Deze tijd vraagt meer dan ooit om een breed en inclusief perspectief op wat zich buiten onze landsgrenzen afspeelt. 

Dat gebeurt elke werkdag op NPO Radio 1 in Bureau Buitenland. Bijzondere producties dit jaar waren de serie Berichten uit Manus Prison, over de gevluchte Iraans-Koerdische journalist Behrouz Boochani die zes jaar vast zat op een Australisch eiland, maar ook de online videoproductie Klimaatvluchtelingen over hoe mensen in Nigeria, de Verenigde Staten en Pakistan al op de vlucht zijn voor klimaatverandering.  

De hoog gewaardeerde en doorgaans zeer goed bekeken reisseries op NPO 2 zijn vlaggenschepen voor de VPRO. We verkenden Polen met Dore van Duivenbode in Moja Polska! Ruben Terlou trok een derde maal door China voor zijn serie Chinese dromen. Stef Biemans tenslotte maakte met Brieven aan Andalusië een serie die veel reacties losmaakte. Kijkers, opgeroepen om een brief aan de maker te schrijven, waren vol lof en stuurden in totaal zo’n 400 brieven. NRC verkoos de serie tot beste televisie van 2019. 

Er was volop beweging in de journalistiek anno 2019, of het nou ging om de strijd tegen desinformatie, het verder kijken dan de eigen filterbubbel of de steeds grotere macht van platforms als Facebook. Veel van die discussies worden ook binnen de VPRO gevoerd, wat in 2019 leidde tot een aantal nieuwe ontwikkelingen binnen onze belangrijke journalistieke titels.

Zo werden samen met Human belangrijke stappen gezet om de krachten te bundelen van Argos en Medialogica. Dit resulteerde eind van het jaar in een gezamenlijke onderzoeksjournalistieke vloer, waar wordt gewerkt aan verhalen die het publiek bereiken via lineaire radio- en tv-kanalen en via social media. Op die laatste kanalen wordt datzelfde publiek waar mogelijk ook actief betrokken bij het onderzoek. 

Intussen kende Argos een jaar met een aantal belangwekkende onthullingen. Onder meer rond de vergaande inmenging van de Iraanse geheime diensten in ons land en de tientallen verdwenen Vietnamese kinderen uit Nederlandse asielzoekerscentra. Met deze en vele andere verhalen benadrukte Argos wederom het belang van solide en onafhankelijke onderzoeksjournalistiek.  

VPRO Tegenlicht bouwde voort op de crossmediale strategie die de afgelopen jaren is ingezet. Succesvol, want er werd een breder én jonger publiek bereikt met onder meer korte video’s op Facebook en Twitter, online specials in tekst en video en de tweewekelijkse podcast. Over alle tv-uitzendingen werd in tientallen Meet Ups door het hele land bevlogen doorgepraat.  

Buitenhof kende achter de schermen een onrustig seizoen met personele wisselingen. Het waren niet altijd de makkelijkste omstandigheden voor de redactie, die desondanks voor de kijker ‘gewoon’ weer een sterk seizoen neerzette. Wekelijks stemden tot een half miljoen kijkers af op deze ‘bakermat van de televisiejournalistiek’, zoals de nieuwe presentator Twan Huys het programma aan het eind van 2019 terecht typeerde.  

Berichten over de laatste ontwikkelingen in kunst en cultuur, we doen het bij de VPRO al vele jaren. Dagelijks op NPO Radio 1 in Nooit meer slapen, waar Pieter van der Wielen en Liesbeth Staats uitgebreid praten met muzikanten, schrijvers, filmmakers, kunstenaars, vormgevers en architecten.   

2019 was het laatste jaar voor VPRO Boeken. Presentatoren Jeroen van Kan, Carolina lo Galbo en Tjitske Mussche spraken met onder anderen Geert Mak, Manon Uphoff, Oek de Jong, Ellen Deckwitz en Hanna Bervoets. Laatstgenoemde kwam ook nog uitgebreid aan het woord in VPRO Zomergasten. 

Ook het tv-programma Vrije Geluiden kende eind 2019 zijn laatste uitzending. Presentator Giovanca presenteerde elke zondagochtend bijzondere jazz, wereldmuziek en klassieke muziek, allemaal terug te vinden op een succesvol YouTube-kanaal met ruim 100.000 abonnees. Klapstukken waren de specials rond Festival Oude Muziek en Le Guess Who? en de compilaties met hoogtepunten uit dertig jaar muziek bij de VPRO op zondagochtend, die in de laatste weken van het jaar werden uitgezonden. Vrije Geluiden gaat in 2020 door op NPO Radio 4, NPO 2 Extra en YouTube. 

Ook het tv-programma Vrije Geluiden kende eind 2019 zijn laatste uitzending. Presentator Giovanca presenteerde elke zondagochtend bijzondere jazz, wereldmuziek en klassieke muziek, allemaal terug te vinden op een succesvol YouTube-kanaal met ruim 100.000 abonnees. Klapstukken waren de specials rond Festival Oude Muziek en Le Guess Who? en de compilaties met hoogtepunten uit dertig jaar muziek bij de VPRO op zondagochtend, die in de laatste weken van het jaar werden uitgezonden. Vrije Geluiden gaat in 2020 door op NPO Radio 4, NPO 2 Extra en YouTube.

Op het YouTube-kanaal VPRO Poëzie, de mooiste verzameling video’s van levende poëzie in Nederland, werd nieuw materiaal toegevoegd van de genomineerden voor De Grote Poëzieprijs en van de dichters die optraden tijdens de Nacht van de Poëzie. De oudste crossmediale VPRO-titel 3voor12 had wederom een goed jaar. Er werd weer verslag gedaan op radio, tv en online van festivals als Eurosonic Noorderslag, Best Kept Secret, Pinkpop en Lowlands. De Song van het jaar, in een uitverkocht TivoliVredenburg, kende een veelbesproken winnaar: Merol en haar nummer Hou je bek en bef me.  
3voor12 wil nog meer inzetten op talentontwikkeling en het onder de aandacht brengen van interessante, nieuwe Nederlandse artiesten, die nog niet zo bekend zijn bij het grote publiek. Dat resulteerde in shortform documentaires over Pip Blom en S10 en veel aandacht voor de Popronde. Op radio was dj Eva Koreman succesvol met 3voor12 Radio en een nominatie voor de Zilveren Radioster. Haar interview met Billie Eilish trok ruim 1 miljoen kijkers op YouTube. Op zaterdagavond kreeg 3voor12 een extra 3FM-programma: Club Carter met dj Sagid Carter. Zij werd door de Volkskrant uitgeroepen tot een van de grote talenten voor 2020. 

Nadia Moussaid was in 2019 bij de VPRO het gezicht van de cultuurfestivals. Zij presenteerde de tv-programma's over het Holland Festival, de Dutch Design Week en het IDFA. Vanaf de Dutch Design Week werd dagelijks het programma De toekomstbouwers gemaakt. Met daarin jonge ontwerpers die concepten presenteren voor de wereld van morgen, met veel aandacht voor sociale processen en duurzaamheid. In 2020 wordt de festivalverslaggeving onderdeel van het wekelijkse cultuurprogramma Mondo, dat Nadia gaat presenteren. 

Origineel drama met een maatschappelijk tintje en een flinke dosis humor en zelfrelativering, dat is wat een VPRO-dramaproductie typeert. En dat lukte in 2019 weer erg goed. Naast de al eerder genoemde jeugdtitels Zeven kleine criminelen en De regels van Floor verscheen online op de valreep van 2018 en 2019 een serie rond een man met een zeshoekige goudkleurige bril. Kenners herkenden hem direct: de zogeheten Huilon-man maakte een comeback. Na een aantal populaire video’s op zijn eigen Youtube-kanaal kwam hij nu met een achtdelige serie voor de VPRO: Joardy Season.

Ongrijpbaar, want elke aflevering had een eigen verhaal, stijl en cast. Maar honderdduizenden volgden de avonturen van de irritant ijdele Valentijn Lindsey tot de hyperalerte speler van het epische spel Bus Simulator. De serie kreeg een eervolle vermelding van de Nipkowjury. De opvolger verscheen eind 2019: Joardy Sitcom. Een absurdistische ‘sitcom’ waarin de makers een eigen draai geven aan de typische conventies van dat genre.  
 
Speciaal gemaakt voor Facebook was de serie Kramp. In tien afleveringen van elk twee minuten, raken mensen verstrikt in zeer ongemakkelijke situaties die gaandeweg steeds ongemakkelijker worden om naar te kijken. De eerste aflevering over een gênante situatie in de sauna ging viraal. 

De fans van TreurTeeVee konden hun hart ophalen tijdens een nieuw seizoen. Na lange tijd van afwezigheid keerde de zwartkomische serie over de inwoners van de stad Yolandia terug. In hun worsteling met de grote thema’s van het leven, trokken oude bekenden Frederik Kaak, Yolanda, Uusbief maar ook nieuwe gezichten voorbij in een compleet vormgegeven wereld. NRC noemde de serie ‘het absurdistische kroonjuweel van de Nederlandse televisie’. 

We willen ook voor toekomstige generaties relevant blijven. Daarom besteedden we in 2019 ook veel tijd en aandacht aan titels gericht op een jonge en diverse doelgroep, gemaakt door nieuwe talenten. Zo werd er bij Dorst weer een aantal nieuwe makers klaargestoomd voor hopelijk een mooie toekomst bij de VPRO. Rozienha Salihu verraste met haar intieme documentaire Fufu met appelmoes, waarin ze haar worsteling met haar persoonlijke identiteit laat zien. 

Anne Vaandrager liet in de dystopische fictiefilm Nesteltherapie zien hoe in de toekomst een bewust kinderloze vrouw wordt gedwongen moedergevoelens te ontwikkelen. En Felicia Alberding maakte met Mijn vader is een afhaalchinees een podcast over de multiculturele samenleving door achter de luikjes van de verschillende toko’s te duiken die Nederland rijk is.

Aisha Madu maakte een tweede serie van het succesvolle Schroom, dat een zeer divers en jong publiek heeft. Miljoenen fans checkten wekelijks online in op de briljant geanimeerde gênante verhalen van jonge mensen.  

Ook bij 3LAB stroomde Dorsttalent door met twee zeer succesvolle documentaires. In Mijn seks is stuk onderzoekt Lize Korpershoek waarom ze geen zin heeft in seks. In Mijn dochter de vlogger worden drie gezinnen gevolgd, waarin de (jonge) kinderen intensief vloggen op YouTube. Inmiddels is Mijn seks is stuk al bijna 900.000 keer bekeken via verschillende platforms en leidde Mijn dochter de Vlogger tot Kamervragen, nadat Tim Hofman in #BOOS naar aanleiding van de documentaire uitgebreid stilstond bij de vraag hoe het eigenlijk zit met de regels rondom vloggende kinderen. 

In april maakte Nederland kennis met de online serie Sekszusjes TV, nu al een VPRO-klassieker. De zussen Marcella en Krista voeren in hun zelfgeknutselde decor eerlijk en open gesprekken over seksualiteit, altijd vanuit persoonlijke ervaringen en ongemak. In het eerste seizoen wisten zij 1,6 miljoen views te genereren op YouTube. De Volkskrant riep hen uit tot mediatalenten van 2020. 

Balen voor de fans van Zondag met Lubach: in de eerste helft van 2019 moesten zij het even zonder hun geliefde programma stellen. Arjen Lubach trok het land door met zijn theatershow, maar keerde gelukkig in oktober weer terug op NPO 3. En hoe, vanaf de start scoorde ZML kijkcijferrecords en ook op Youtube groeide het aantal abonnees hard door tot 550.000 volgers aan het eind van 2019. Hoogtepunten van dit tiende seizoen waren onder meer items over de vleesindustrie en de onderwijsacties. De T-shirts met de fout gespelde tekst ‘Ik ben geen toprioriteit’ waren alomtegenwoordig tijdens de grote stakingsacties. De confronterende clip Canon met rapper Fresku, over de donkere kanten van de Nederlandse geschiedenis, was een stijlvolle afsluiting van het ZML-seizoen. 

OVT, het geschiedenisprogramma op zondagochtend op NPO Radio 1, bestaat al sinds 1994 maar van sleetsheid is nog lang geen sprake. De luistercijfers stegen in 2019 naar ruim 250.000 per week en ook voor de podcast groeide de belangstelling. Julie Blussé trad toe tot het presentatieteam, dat verder bestaat uit Jos Palm, Paul van der Gaag en Laura Stek. De toon van het programma werd jonger en diverser, zonder het traditionele publiek te verliezen.  

De Maand van de Geschiedenis was zoals altijd weer een hoogtepunt, met locatie-uitzendingen vanuit onder andere het Openluchtmuseum in Arnhem, de Mariënburgkapel in Nijmegen, het Zuiderzeemuseum in Enkhuizen en het Natuurhistorisch Museum in Maastricht. Aan het eind van de maand werd live in de uitzending de Libris Geschiedenis Prijs uitgereikt, deze keer aan Roelof van Gelder voor zijn boek Dichter in de jungle, dat een nieuwe blik werpt op het Nederlandse koloniale verleden in Suriname. 

Bij het schrijven van geschiedenis zijn altijd weer nieuwe feiten, invalshoeken, perspectieven en analyses die je beeld doen kantelen. Dat weet ook Geert Mak. In 2004 verscheen zijn boek In Europa, destijds in 34 delen verfilmd door de VPRO, over de geschiedenis van Europa in de twintigste eeuw. Maar na 2000 gebeurde er zoveel waardoor het beeld ging kantelen. Mak kreeg behoefte aan het schrijven van een vervolg, over Europa in de periode 2000-2020. Deze keer werd er gelijktijdig gewerkt aan boek en serie, met als leidende vraag: kun je de geschiedenis betrappen terwijl deze geschreven wordt? In twintig afleveringen tonen Geert Mak en de makers op filmische wijze het grotere verband tussen Poetin, de financiële crisis, de vluchtelingenstroom en nog veel meer actuele ontwikkelingen uit de vroege 21ste eeuw. 

In Europa – de geschiedenis op heterdaad betrapt wordt vergezeld van een uitgebreid educatief traject waaraan duizenden scholieren van vijftig middelbare scholen uit heel Europa deelnemen. De aftrap van deze serie vond plaats aan het eind van 2019 en wordt verder uitgezonden in het voor- en najaar van 2020. 

‘Door de sterke verbrokkeling van de nieuwsvoorziening voorzie ik een gouden toekomst voor onderzoeksjournalisten. Want tegenwoordig is zo’n beetje iedereen journalist of zender. Bij het toenemende informatieaanbod is de laatste jaren een herwaardering voor onderzoeksjournalistiek ontstaan. Logisch, want wij hebben de kennis, middelen en tijd om uit te zoeken hoe het écht zit.

Onthullen wat anders verborgen blijft en de macht van overheid, bedrijfsleven en instituties controleren. Met die twee facetten van onderzoeksjournalistiek zijn we ook in 2025 ongetwijfeld volop bezig. Die hoofdtaak verandert niet, de manier waarop uiteraard wel. Als journalist moet je bijvoorbeeld de voortdurend veranderende social media en hun betekenis doorgronden. En anticiperen op nieuwe ontwikkelingen binnen de media. Dat doen onze tegenspelers namelijk ook.

Google, Facebook, Amazon en Apple worden soms gezien als de vier ruiters van de Apocalyps. Datagraaiers die we met grote achterdocht moeten volgen. Maar intussen kunnen we als onderzoeksjournalisten prima van dezelfde kanalen en methodes gebruik maken. Tegenwoordig kun je vanaf je laptop heel goed speurwerk verrichten. Je moet alleen wel steeds beter zijn. Voor nu en zeker in de toekomst betekent dat: niet ‘hackbaar’ opereren, digitale sporen uitwissen en de controlemechanismen van je tegenspeler doorzien.

De kunst is om uit de grote brij van informatie de juiste selectie te maken. Waar journalisten meestal alfamensen zijn, hebben we in ons vak vooral ook mensen nodig die informatie kunnen verzamelen, bundelen en analyseren. En vertrouwd zijn met algoritmes. Daarnaast moeten we altijd kunnen terugvallen op mensen met een puur journalistieke antenne. Welke vraag moeten we stellen bij alle gegevens die op ons afkomen?

Dat lukt nog beter door regionaal, nationaal én internationaal de koppen bij elkaar te steken en vanuit die gezamenlijke slagkracht multinationals of financiële instituties de maat te nemen. Je ziet het aan projecten als Follow the Money en de Panama Papers. Ik verwacht de komende jaren meer journalistiek succes vanuit samenwerkingsverbanden.

Wie weet heeft de journalistiek straks alle baat bij nieuwe technieken. Zodat de rol van de datajournalist op termijn wordt overgenomen door artificial intelligence. Terwijl reportages door middel van virtual of augmented reality letterlijk een extra dimensie krijgen waardoor het publiek helemaal opgaat in het verhaal. Of gaat een machine ons tegen die tijd dat verhaal vertellen? Daarnaast zou het goed van pas komen wanneer automated journalism straks de ideale manier blijkt om fake news te filteren.

Maar los daarvan; het klassieke speurwerk gaat nooit verdwijnen. Een doorbraak vindt misschien niet langer plaats op een non-descripte parkeerplaats waar plotsklaps een cruciaal dossier uit de kofferbak tevoorschijn komt. Het is dan geen ordner of floppydisc maar een usb-stick die opduikt of een encrypted dataset die je in je mailbox terugvindt. Maar de deep throat, de geheime informant zoals we die kennen sinds de Watergate-affaire, zal er altijd zijn.’

Aan het eind van 2019 ging vprogids.nl live. Een traject dat veel meer hoofdbrekens, en bijbehorende oplossingen, kende dan vooraf was ingeschat. De bouw van de site door afdeling I&DM was één, maar daarnaast moesten ook tal van andere technische problemen getackeld worden om uiteindelijk het afsluiten van digital only abonnementen mogelijk te maken. Dat vergde een afdelings-overstijgende samenwerking van VPRO Gids, I&DM, FEO, Automatisering en CRM die vruchtbaar bleek en een fundament heeft gelegd voor de toekomst. 

Voor het tweede achtereenvolgende jaar bleven er meer abonnees behouden dan begroot, de stand ultimo 2019 liet een plus van 1965 abonnees zien. De loyaliteit aan de VPRO Gids is onverminderd hoog, ook dankzij de inspanningen van CRM, waarbij het accent eerder op behoud dan op werving lag, al zorgde de voorjaarscampagne met een minigids nog wel voor een instroom van 200 nieuwe abonnees. 

De advertentie-acquisitie liet in 2018 een stijgende lijn zien, die we in 2019 graag wilden continueren. Daarom werd de omzet van het voorgaande jaar, 550K, als uitgangspunt genomen, met een plus van 50K, tot 600K. De zomerperiode van 2019 viel echter tegen, wellicht mede veroorzaakt door de vier dubbelnummers, waardoor de uiteindelijke omzet op 540K is blijven steken. De vier zomerdubbelnummers zijn door de abonnees positief ontvangen. De communicatie erover was nu beter opgezet, waardoor lezers zich niet meer verrast voelden. 

De bezorging van de gids werd in het voorjaar aangepast. Voortaan ontvangt de helft van de abonnees de gids op dinsdag, de andere helft op woensdag. Zorgvuldige communicatie voorkwam een stroom aan vragen. De bezorging van de gids na de zomer liet wel ernstig te wensen over, waarbij het gemiddeld aantal klachten per week omhoog schoot van 120 naar 800. Reorganisatietrajecten bij PostNL lagen hieraan ten grondslag.

De grootste verrassing van 2019, zij het negatief, was het onverwachte faillissement van drukkerij Roto Smeets BV in het voorjaar, waardoor in hoog tempo geschakeld moest worden om de productie van de wekelijke gids veilig te stellen, waarbij we tegelijkertijd rekening hielden met oponthoud of zelfs niet doorgaan van die productie. Dat laatste, een week geen gids, is gelukkig niet gebeurd. De productie van het blad is voor de duur van het contract overgenomen door drukkerij Senefelder Misset in Doetinchem. 

Focus 
In de grotere transitie van de VPRO Gids van print naar multimediaal zijn in 2019 belangrijke stappen gezet. Om te beginnen in de aanpassing van de workflow, waarvoor een nieuw redactiesysteem is geïntroduceerd en nieuwe afspraken zijn gemaakt over de aansluiting van print en online. Een grote operatie waarin nog steeds aanpassingen worden gedaan, zowel technisch als redactioneel. Inhoudelijk is de focus verscherpt door te werken rondom vier belangrijke inhoudelijke pijlers: Film & Series, Boeken, Documentaire en Podcast. Bij uitstek gebieden waarin heel veel te gidsen valt. Daarvoor is ook de slagkracht van de redactie verbeterd. Hard nodig om alle mooie ambities te realiseren voor 2020. 

Multimediaal 
VPRO Cinema besteedt sinds 2002(!) volop aandacht aan de beste films die in de bioscoop of op televisie zijn te zien. Sinds enkele jaren is de populaire rubriek met de wekelijkse filmtips voor Netflix daaraan toegevoegd. En in 2019 hebben we de blik verruimd naar kwaliteitsseries. Met succes: veel lezers wisten de site te vinden als ze informatie zochten over bijvoorbeeld de Netflix-serie When They See Us, HBO’s rauwe reconstructie Chernobyl, of de NPO-zomerhit The Pier. En die informatie krijgen ze in de vorm van korte tips én verdiepende verhalen; in geschreven vorm, video’s en podcasts. Het bezoek aan de site nam in 2019 een vlucht: per maand meer dan 300.000 unieke bezoekers. 

De lancering van vprogids.nl ging vergezeld van de allereerste multimediale productie van de redactie, de vierdelige podcastserie Backspace, waarin aan de hand van vier online platforms uit de afgelopen vijfentwintig jaar de geschiedenis van het internet in Nederland wordt belicht. Elja Looijestijn en Cecile Elffers maakten de serie onder eindredactie van Remy van den Brand. Het leverde niet alleen mooie reacties van luisteraars op, het leidde ook tot media-aandacht op NPO Radio 1 en op diverse online plekken.

Op NPO Radio 1 werd ook een start gemaakt met de VPRO Koos Podcast, een coproductie met Nooit meer slapen waarvoor Atze de Vrieze en Elja Looijestijn thematisch het podcastlandschap duiden. Er liggen plannen voor een vervolg op deze reeks. 

Bijlagen en specials 
Fans van festivals als IFFR, IDFA, Holland Festival maar ook de Maand van de Geschiedenis en November Music werden ook dit jaar weer vergast op een bijlage bij de gids met hoogtepunten uit de programmering. Nieuwkomers in 2019 waren Crossing Border en een alliantie van de Strijkkwartet Biënnale Amsterdam en het Muziekgebouw aan ’t IJ.  

Voor Dutch Design Week maakte de redactie een special, participeerde in de jaarlijkse top 10 DDW-tips en nam actief deel aan De toekomst-is-fantastisch-woonkamer in het Klokgebouw op Strijp-S. Inclusief coveraffiches en vers geschreven fictie door schrijvers van naam, van Saskia de Coster tot Peter Terrin.  

Extra’s 
Een avontuur dat aparte vermelding verdient, was de expeditie die Gerhard Busch ondernam naar Canada, waar hij vanwege de langlopende Discovery-serie Gold Rush een grote reisreportage maakte over het goudzoekersstadje Dawson City. Uiteraard met medeneming van beeld en korte filmpjes voor de social kanalen van de gids.  

Aan het eind van het jaar werd ook een begin gemaakt met een groot samenwerkingsproject van de makers van In Europa. Resultaat tien grotere interviews met bijzondere illustraties in de gids en online. Er liggen plannen voor eenzelfde aantal bij het tweede deel van de reeks. 

#followme 
Instagram, het platform waarmee Facebook hoopt het jongere publiek aan zich te binden dat de laatste jaren steeds minder op Facebook zelf te vinden is, groeit nog steeds fors. Instagram ligt, net als Facebook zelf, onder vuur vanwege de vele inbreuken op de privacy van zijn gebruikers, maar ook omdat het een cultuur stimuleert waarin je alleen meetelt als je jong en mooi bent en je leven interessant genoeg is om te delen met je volgers. Intussen is Instagram de standaard geworden voor mindless scrolling, van ‘zombies' die op elk verloren moment naar hun telefoon grijpen en hun tijdlijn inspecteren.  

Met #followme startte Nicolaas Veul op volledig transparante wijze een onderzoek naar de schaduwzijde van de economie die met het groeien van Instagram is ontstaan. Wie zijn de winnaars en wie de verliezers in deze nieuwe industrie en hoe ga je de strijd aan tegen het algoritme? Zowel het onderzoek voor als de productie van de documentaire speelden zich af op het platform van Instagram zelf, waarbij Nicolaas zich schaamteloos bediende van alle trucs en strategieën om InstaFamous te worden. 'We did all the wrong things for the right reasons…' 

Tijdens dit onderzoek lanceerde Instagram het nieuwe IGTV-platform, waarop gebruikers langere, in het voor mobiel geschikte verticale formaat, video’s kunnen publiceren. We besloten om #followme voor IGTV te maken en als eerste longform documentaire op dat platform in première te laten gaan. In april 2019 maakte de VPRO een speciale, internationale remix voor IGTV. Daarin zijn nog nadrukkelijker de beeldtaal en spanningsbogen van Instagramvideo onderzocht en ingezet om #followme beter te nestelen in de tijdlijnen van jonge gebruikers van het platform.  

#followme heeft zowel nationaal als internationaal grote impact gehad. De internationale remix werd geselecteerd voor het INPUT2019 festival in Bangkok en als finalist genomineerd voor de gerenommeerde Japan Prize voor innovatieve educatieve producties. 

Hotel Spieker 
Ons ‘echte' leven raakt steeds meer versmolten met ons digitale bestaan. Onze koelkasten worden slim, net als onze thermostaten en deurbellen. Waar we misschien nog te weinig bij stilstaan, is de vraag welke data we daarmee uiteindelijk delen met de aanbieders van deze producten en diensten. Dat geldt des te meer voor de zogeheten smart speakers, die steeds meer mensen in huis halen. Het lijkt gemakkelijk: met een gesproken commando kun je recepten opzoeken en laten voorlezen, het weerbericht ophalen of een afspraak met de kapper maken. Maar wat wordt er allemaal opgeslagen als we gebruikmaken van dit soort diensten? 

Steeds meer huishoudens beschikken over een smart speaker - potentieel allemaal digitale getuigen. Maar hoe zit het dan met privacy? Met Hotel Spieker wil VPRO Medialab op een ludieke manier mensen aan het denken zetten over deze mogelijke implicaties van de smart speaker. Hotel Spieker is een coöperatief spel voor de smart speaker Google Home, geïnspireerd door het verhaal van een dubbele moordzaak in New Hampshire in 2016, waarbij een Amazon Alexa werd opgeroepen als getuige. Tegelijk verkent het spel op creatieve wijze de verhalende potentie van dit nieuwe medium. 

Na een druk jaar als rechercheur kun je eindelijk even genieten van een welverdiende vakantie in het hypermoderne Hotel Spieker. Je bent echter nog maar net gearriveerd, als blijkt dat er een misdaad is gepleegd in het hotel. Gelukkig beschikt iedere hotelkamer over een smart speaker die de vragen van de gasten beantwoordt maar tegelijkertijd ook audio-opnames maakt. Het is aan jou en je team om te onderzoeken wat er in de kamers gebeurde tijdens het bewuste misdrijf en de schuldige zo snel mogelijk op te sporen. 

AI Songfestival
AI, artificial intelligence ofwel kunstmatige intelligentie, neemt een grote vlucht, geholpen door enorme rekenkracht van moderne computers in de cloud en de steeds omvangrijkere datasets die worden gebruikt om slimme systemen te trainen. Algoritmes zijn tegenwoordig beter in het opsporen van sommige typen kanker dan medische specialisten, en het zijn de algoritmes die bepalen wat de volgende aanbevelingen op Netflix of Spotify wordt. 

Tot voor kort dachten we dat creativiteit een unieke menselijke eigenschap was. Het bedenken en uitvoeren van werkelijk originele ideeën zou je niet kunnen overlaten aan een algoritme. Maar is dat werkelijk zo? 2019 was het jaar waarin bepaalde soorten nieuwsberichten niet meer door mensen werden getypt maar door robots. Volgens sommige critici is daarvoor geen werkelijke creativiteit nodig en is deze implementatie niet meer dan een invuloefening in een sjabloon. 

Om te onderzoeken hoe creatief kunstmatige intelligentie werkelijk kan zijn, lift de VPRO mee op de plotselinge populariteit van het Songfestival na het succes van Duncan Laurence. We bedachten een alternatief songfestival, waarbij teams van computer-experts, datawetenschappers en muzikanten het tegen elkaar zouden opnemen door met behulp van onder meer algoritmes en machine learning een winnend liedje te schrijven. Tekst, melodie en de harmonieén worden binnen deze contest grotendeels door computers gegenereerd. Een creatieve samenwerking tussen mens en machine dus. 

Net als bij het echte Songfestival, is het oordeel aan het publiek, dat online zijn stem uitbrengt en bepaalt wat het beste liedje is. Maar de inzendingen worden ook geëvalueerd door een onafhankelijke jury onder auspiciën van de EBU, de Europese Broadcasting Union. Deze jury moet beoordelen in welke mate de inzending door een computer is gegenereerd. Hoe meer menselijke interventie er is geweest, hoe groter de puntenaftrek. De punten van het publiek en de jury bij elkaar opgeteld bepalen samen de winnaar. 

Op het moment van schrijven hebben zich al twintig teams uit tien verschillende landen gemeld voor deelname. Wellicht leren we genoeg van dit experiment om dit het komend jaar te herhalen. En hebben we in 2025 de eerste volledig articiële winnaar van het 'echte' Songfestival. Maar of we daar blij mee moeten zijn, is uiteraard een andere vraag. 

Ten slotte
Als deze voorbeelden iets aantonen, is het dat de VPRO innovatie beschouwt als een van de kerntaken van de publieke omroep. Juist in het publieke domein bestaat er ruimte om, los van de invloeden van markten en de noodzaak om winst te maken te experimenteren met nieuwe media. Gelukkig denkt de NPO er ook zo over. De VPRO werkt intensief samen met de nieuwe afdeling NPO-Innovatie, die in 2019 van start ging. Wij kijken ernaar uit om die samenwerking in 2020 verder vorm te geven en zelfs te intensiveren. Dan kunnen we met onze innovatieve experimenten nog meer effect sorteren. 

‘Het is mijn rol om nieuwe mediavormen en -technologieën te verkennen en uit te zoeken hoe de VPRO daarop in kan spelen op een inhoudelijke en verdiepende manier.

Wat betreft toekomstig mediagebruik kom je algauw uit bij de smartphone. Iedereen heeft die technologie in zijn broekzak zitten. Om te communiceren maar ook om filmpjes te bekijken en muziek te beluisteren. Maar wat kun je er nog meer mee? De eerste toepassingen van nieuwe technologie zie je vaak in het bedrijfsleven en in het entertainment: op een functionele, commerciële manier. Er ligt een rol voor de publieke omroep om die technologie op een inhoudelijke manier toe te passen. Zou je gebruik kunnen maken van specifieke functies op de telefoon om een verhaal te vertellen of te verrijken en het publiek ermee aan het denken te zetten?

Nu werken we bijvoorbeeld aan een interactief verhaal over een slimme stofzuiger, DUSTIN, speciaal gemaakt voor smartphones. Dat doen we samen met een schrijver, animator, designers en coders, zeg maar programmeurs. DUSTIN maakt gebruik van de chatfunctie en integreert met je fotoalbum en je agenda. Ook speelt een groot deel van het verhaal zich af in AR (augmented reality), een visuele extra laag bovenop je echte omgeving. Die functie heeft iedereen tegenwoordig op z’n telefoon; de meeste mensen kennen het van Snapchatfilters of Pokémon GO. Met DUSTIN onderzoeken we of we een inhoudelijk verhaal kunnen vertellen in AR. Het draait daarbij om de band die we hebben met apparaten in ons leven, en hoe die verandert als apparaten steeds slimmer worden.

Daarbij zit het in het DNA van de VPRO om nieuwe technologie kritisch te benaderen. We zijn sponsor van de vooruitgang maar laten ook de keerzijde van nieuwe ontwikkelingen zien. Wanneer is de privacy in het geding? Hoever kunnen we gaan met de slimheid van apparaten?

Intussen verkennen we ook de mogelijkheden om messaging apps als WhatsApp of Telegram in te zetten voor VPRO-verhalen. Als je daarmee berichten kunt versturen en foto’s, films, locaties of links kunt delen, kun je er ook een verhaal mee opbouwen. Daar ligt een creatieve uitdaging die we graag aangaan. Ik ben ervan overtuigd dat de VPRO straks steeds meer kwalitatief hoogstaande content aanbiedt die geoptimaliseerd is voor de smartphone.

Een eerder voorbeeld van creatieve toepassing van de smartphone is onze online take-over film MarkyMark87. Dit is een korte, verticale film, die zich helemaal afspeelt op een smartphone interface. Als je hem full screen afspeelt op je eigen smartphone lijkt het alsof je ook echt de telefoon van de hoofdpersoon in handen hebt. Dat is weliswaar een low-tech toepassing, ‘gewoon’ een filmpje, maar wel eentje die innovatief gebruik maakt van de smartphone als platform.’

Een groot publiek bereiken is niet genoeg voor de VPRO. Behalve programma’s onder de aandacht brengen en zorgen dat publiek ons weet te vinden, is de afdeling Publiek & Marketing steeds meer bezig met het activeren en binden van leden, donateurs, abonnees, kijkers, luisteraars en lezers. Als maatschappelijke mediaorganisatie willen we ons publiek bovendien faciliteren bij het gebruik van onze programma’s. In klaslokalen, bij Meet Ups en colleges spelen VPRO-programma’s veelvuldig een rol. Daarbij willen we mensen activeren met de inzichten die we met onze programma’s bieden. De afdeling Publiek & Marketing draagt hieraan bij door inhoud te delen via alle mogelijke kanalen en door de dialoog aan te gaan met ons publiek. Dit zoeken we actief op, online en op festivals, maar ook met eigen evenementen. In dit verslag staan enkele sprekende voorbeelden van waar we dagelijks mee bezig zijn. 

Diederik Hoekstra, hoofd Publiek en Marketing

Met oog op de toekomst 
De Dutch Design Week in Eindhoven - waarvan de VPRO al jaren mediapartner is - verzamelt en toont in een week de beste ideeën in de wereld rondom vraagstukken waar design oplossingen voor kan bieden. Het festival richt zich veelal op dezelfde thema’s als de VPRO en biedt vaak verrassende en vernieuwende uitkomsten. Daarmee is het dé magneet voor mensen die over de toekomst nadenken. Interessant dus om met hen daarover op die plek van gedachten te wisselen.

In het Klokgebouw richtten we een huiskamer in met meubilair uit Villa VPRO, waar bezoekers fragmenten konden bekijken uit de documentaireserie De toekomst is fantastisch en VPRO Tegenlicht. In de huiskamer waren medewerkers van de VPRO aanwezig die met bezoekers in gesprek gingen en hen uitnodigden om op grote kleurige post-its ideeën en vragen over de toekomst achter te laten. Hiermee ontstond een waardevol inzicht in wat er leeft onder het publiek, dat zijn input de komende jaren weer terug kan zien in VPRO-programma’s. In dit jaarverslag treft u een bundeling van een aantal vragen voor de toekomst. 

De ontmoetingen in de huiskamer op Dutch Design Week illustreren hoe we steeds meer in gesprek zijn met ons publiek. We streven naar steeds meer gelijkwaardig contact, wat in alle activiteiten van Publiek & Marketing is terug te vinden. In 2019 hebben we daarom de kanaalformules van de social kanalen opnieuw beschreven, zijn we gestart met de restyling van de huisstijl, is de eerste stap gezet in het dataproject en hebben we een nieuw concept voor vpro.nl ontwikkeld.

Nieuwe vpro.nl 
In het najaar van 2019 hebben we in samenwerking met de afdelingen I&DM en Media een nieuwe opzet voor vpro.nl bedacht, waarmee het publiek in de loop van 2020 zal kennismaken. Onder druk van nieuwe regelgeving kunnen we in de toekomst niet meer online onze eigen programma’s in hun geheel tonen. Ook in de nieuwe opzet blijft de portal de thuisbasis voor alle titels en corporate uitingen van de VPRO. Hierbij staan verrijking, verdieping en interactie met publiek centraal. Op basis van thema’s en onderwerpen die momentum hebben, worden door de gehele programmering dwarsverbanden gelegd die ‘routes’ vormen en als online verhalen worden gebracht.  

Dataplan 
Afgelopen jaar is geïnvesteerd in meer datagedreven werken en zijn stappen gezet op basis van een analyse van de datasystemen, -behoefte en mogelijkheden. De investering moet bijdragen in de transitie van een zendgerichte VPRO naar een meer open, interactieve organisatie.  
Tegelijk willen we op een ethisch verantwoorde manier met data omgaan bij het opbouwen van een langdurige relatie met onze achterban. We doen dat aan de hand van thema en/of interesse in een bepaald programma of presentator. Hiermee kunnen we efficiënter en kosten-effectiever werken aan programmapromotie en werving van leads, leden, donateurs en voor social kanalen. Basisvraag bij alles wat we aan gegevens opslaan is: waarvoor gaan we het gebruiken en wat heeft het publiek hieraan? We zetten dit project door in 2020 om te zorgen voor structurele inbedding in de organisatie. 

Restyling huisstijl 
We willen herkenbaar en onderscheidend voor het voetlicht blijven treden. Daarom hebben we de huisstijl uitgebreid en helderder gemaakt. Met de vernieuwde huisstijl en uitingen willen we meer vertellen en laten zien wat de VPRO is en waar de VPRO voor staat. Beeld staat hierbij centraal. Dit betekent dat puur grafische uitingen minder nadruk krijgen. Laagdrempelig, transparant en menselijk zijn sleutelbegrippen die in de manier van communiceren meer accent krijgen. Ontwerpbureau Thonik die in 2010 de grote aanpassing van de huisstijl deed, tekende ook nu voor het nieuwe logo en aangepaste stijl.

Campagnes 
Uiteraard hebben de normale werkzaamheden niet stilgestaan tijdens de ontwikkeling van nieuwe middellange en lange termijn veranderingen. In 2019 zijn vele campagnes rondom titels ontwikkeld, waarbij ook daar de conversatie/relatie met publiek vooropstond. Tevens werd er gewerkt aan verdere implementatie van de reorganisatie met multidisciplinaire teams.  
 
We sloten het jaar af met een bijzonder succesvolle actie voor Chinese dromen met Ruben Terlou. Alle teams van Publiek & Marketing trokken gezamenlijk met de redactie op en maakten tijdens de productiefase afspraken over de lancering maar ook over de ambitieuze extra doelstelling van de redactie: het terugverdienen van de eigen bijdrage die de VPRO in het programma heeft gestopt.

Al vroeg in het jaar nodigde Ruben Terlou publiek op de social kanalen uit om hem tijdens zijn reis te volgen via VPRO-reispost, waarvan het aantal abonnees in 2019 steeg van 1539 naar 9752. Dichter op de uitzending werd de mediadruk verhoogd met een landelijke outdoor campagne, online promotie en mediaoptredens.

Tijdens de looptijd van de serie kreeg de campagne een twist. Op de social kanalen en met een persoonlijke DM die aan 11.000 geïnteresseerden werd gestuurd, vroeg Terlou een donatie ten behoeve van zijn volgende serie. Een aanpak die zijn vruchten afwierp: in een paar weken tijd kwam er 76 duizend euro binnen en lijkt het oorspronkelijke doel binnen handbereik. Deze geslaagde actie in onderlinge samenwerking smaakt naar meer.  

Voor Brieven aan Andalusië, waarin Stef Biemans brieven schrijft aan bewoners van zijn nieuwe woongebied in Spanje, vatten we met de redactie het plan op kijkers de gelegenheid te geven een brief naar Stef te sturen. Brieven kwamen binnen per e-mail, via een speciaal WhatsApp-nummer en natuurlijk op papier. Gezien de enorme respons kon Biemans niet iedere brievenschrijver persoonlijk antwoorden en hebben we vervolgens een podcast gemaakt waarin Biemans de brieven behandelt. 

Een creatief hoogtepunt om reuring rond een programma te creëren, bereikten we met de clip voor de documentaire Pisnicht: The Movie van Nicolaas Veul. In een gezamenlijke brainstorm werd het idee geboren Veul te laten schutteren met scheldwoorden, wanneer hij in de quiz De slimste mens de vraag krijgt een aantal woorden te verbinden waarop het evidente antwoord ‘homo’ moet zijn. 

Philip Freriks en KRO/NCRV werkten mee aan het idee en de clip ging viral, met onder meer een plek in de Dumpert Top 5, op Telegraaf.nl en bij SBS6 Shownieuws. Door middel van humor wisten we een maatschappelijk relevant onderwerp op de kaart te zetten. Veul heeft honderden verhalen binnengekregen van ouders, mensen in en uit de kast, die geraakt waren door zijn film.  

Voor de IDFA-campagne verhielpen we een oud probleem met een integrale oplossing voor jaren. Het was altijd op het laatste moment schipperen met moeilijk filmbeeld, waarmee een campagne moest worden opgetuigd. Johan van de Garde bedacht een concept die de bezoeker van IDFA centraal stelt. Het is prachtig uitgevoerd door Ellie Uyttenbroek en Maaike Engels, met mensen die model staan voor de IDFA-bezoeker die wordt ondergedompeld in beelden. De poëtische bioscoopclip kreeg een doorvertaling naar losse social clips, posters en VPRO Gidscover, en werd beloond met een Promax Award nominatie.  
 
Gemiddeld maakt de VPRO bijna honderd uur per week aan mediaproducties die onder de aandacht moeten worden gebracht. Of veel aandacht vragen, omdat de inhoud schuurt. Bij het tweeluik Leaving Neverland over Michael Jackson was het zaak de felle reacties in goede banen te leiden. Fans van Jackson waren het niet eens met de uitzending en organiseerden een demonstratie op het dak van het entreegebouw, waar directeur Lennart van der Meulen met hen in gesprek ging. Het leidde tot een mooi ‘agree to disagree’. Het opgelegde stoppen van Vrije Geluiden en VPRO Boeken vroeg om zorgvuldige toelichting aan trouwe kijkers over wat er ging veranderen.  
Publieksservice en het webcare-team kregen meer vragen dan ooit te beantwoorden, niet alleen over programma’s, maar ook over het activeren van de nieuwe digitale VPRO Gids, vertraging bij de post en het doneren met Tikkie.  
 
Hoewel het vergroten van het bereik van de VPRO lineair belangrijk blijft, boeken we steeds meer online successen met titels als TreurTeeVee, Zondag met Lubach en Mijn seks is stuk, die ver boven de benchmark uitstegen. Op audiogebied zetten Radio Bergeijk, De Blankenberg Tapes en El Tarangu de bereikcijfers luister bij. We weten nieuwe publieksgroepen te bereiken die zo een andere blik op de wereld krijgen, zich gesteund voelen of nieuwe ideeën opdoen.  

In 2019 werkte de VPRO weer samen met culturele en maatschappelijke organisaties, vaak rondom events, soms het hele jaar door. Dit doen we omdat we net als onze partners geloven in de kracht van een creatieve samenleving. Van verbeelding, verdieping en vermaak.

Door verslag te doen van muziek- en filmfestivals brengen we topkunstenaars en jonge talenten naar huiskamers en gidsen we ons publiek door een reusachtig aanbod. Als onderdeel van een fantatisch cultureel netwerk spotten en steunen wij talent en blijven we op de hoogte van nieuwe ontwikkelingen.

Naast de samenwerkingen die hier in kaart zijn gebracht heeft de VPRO een wijdverbreid netwerk op programmaniveau. 

De toekomstverkenners van VPRO Tegenlicht speuren naar sporen van de toekomst in de wereld van vandaag. Zij doen dat onafhankelijk, in dialoog met hun publiek, in gesprek met internationale denkers en doeners en door met een open, filmische blik door de camera te kijken naar een onvoorspelbare wereld waarin niets is wat het lijkt. Met de opkomst van beeldmanipulatie en fake news is die wereld alleen maar verwarrender geworden. De behoefte aan duiding is groter dan ooit. 

Het afgelopen jaar heeft VPRO Tegenlicht in 22 tv-uitzendingen nieuwe ontwikkelingen en problemen gesignaleerd, maar vooral ook nieuwe oplossingen. Zonder vast format, zonder presentator, maar via reportages, gesprekken, observaties en What If-scenario’s, staat VPRO Tegenlicht voor constructieve journalistiek, die niet oordeelt of aanklaagt maar een dynamische wereld onderzoekt. Een wereld die zich steeds opnieuw van een andere, onverwachte kant laat zien.  

VPRO Tegenlicht is behalve op tv inmiddels aanwezig op social media, met de tweewekelijkse podcast Future Shock en de wekelijkse nieuwsbrief. Eenrichtingsverkeer heeft plaatsgemaakt voor interactie met publiek. Op social media is VPRO Tegenlicht een baken voor circa 110.000 volgers op zowel Facebook, Twitter als VPRO Documentary. 

De dialoog krijgt tevens vorm tijdens de goedbezochte Meet Ups, in aansluiting op de toenemende behoefte aan echtheid en face-to-face contact in een vluchtige tijd. Op festivals en Meet Ups komen mensen samen om iets wezenlijks te ervaren en te delen. Ook voor maatschappelijke verandering lijkt de echte ontmoeting een voorwaarde. Daarom werkten we in 2019 volop verder aan twee eigen ‘analoge’ formats met grote maatschappelijke impact.  

Pioniersverkiezingen 
In het kader van constructieve journalistiek zoeken we via een speciale oproep inspirerende pioniers, die werken aan oplossingen voor (toekomstige) maatschappelijke problemen. Met de pioniersverkiezingen organiseren we online verkiezingen van maatschappelijke vernieuwers op verschillende thema’s zoals de toekomst van het platteland en migranten en werk.  
Onze speciale Matchmakers in Migratie Meet Up werd gehost bij Refugee Company in de Amsterdamse Bijlmer, waar ruim 120 (diverse) gasten met ons een constructief gesprek voerden over de toekomst van migranten en werk. 

Het verkennen van de toekomst doen we samen, het hele jaar door. 

Samenwerking 
De samenwerking met School TV  heeft dit voorjaar een nieuwe impuls gekregen. In 2019 werden van tien recente Tegenlicht-uitzendingen korte versies van tien minuten gemonteerd voor gebruik in het middelbaar onderwijs.  

Tijdens de Dutch Design Week was houtbouw hét gesprek. Op het centrale plein van het festival stond het biobase camp, waar 350.000 bezoekers kennismaakten met houtbouw en de aflevering Houtbouwers op een groot scherm konden bekijken.   

VPRO Tegenlicht trok in augustus op Lowlands drie keer een volle zaal (700 mensen) met een drietal Meet Ups rond de thema’s beeldmanipulatie en fake news (samen met World Press Photo), fair fashion en de toekomst van gender. We ontwikkelden een toekomstspel, waarbij we met de festivalgangers in gesprek gingen, en wat erg aansloeg.  

Het landelijk netwerk bibliotheken, Stichting  SPN, heeft de Tegenlicht Meet Ups aangeboden aan alle bibliotheken in het land, als activiteit rond een aantal thema’s.  

Ook in 2019 is de belangrijkste samenwerking met Pakhuis de Zwijger in Amsterdam voortgezet met de zogenaamde Tegenlicht Meet Ups. Deze avonden zijn gekoppeld aan actuele afleveringen van VPRO Tegenlicht. Onder leiding van moderator Bart Krull worden fragementen uit de uitzending bezproken met relevante gasten. Inspraak van het publiek wordt toegejuicht en gewaardeerd. 

‘De tijden zijn veranderd. Nieuwe makers melden zich niet langer massaal bij de omroep. Ze maken hun eigen video’s en andere media-uitingen of starten hun eigen YouTube-kanaal. Als omroep moeten we ons best doen om talent te vinden en aan ons te binden. Dat is precies waar we bij VPRO Dorst elke dag mee bezig zijn. We zijn intensief, in alle uithoeken van Nederland, op zoek naar nieuw talent. En dan bedoel ik vooral de jongeren. Om die groepen te bereiken moeten we zichtbaar zijn.

Letterlijk, met de voeten in de klei, tussen de mensen. We laten ons gezicht zien, gaan met hen in gesprek. Om tot de wereld van de nieuwe vloggers, filmers, rappers, designers, spoken word artiesten en al die andere jonge makers door te dringen, richten we ons ook op de gatekeepers. Dat zijn programmeurs, jongerenbegeleiders, soms ook docenten, die direct contact hebben met groepen jongeren en hun communities.

Tegelijkertijd zijn we kritisch op onszelf. Waar het om gaat is dat we onbevangen, met een leeg hoofd en zonder (voor)oordelen naar makers en hun producties kijken. Verstaan we de kunst van het loslaten en zijn we in staat ons te laten verrassen door een jong talent? Ja halló, zo doen wij het hier nooit hoor, zoiets zul je ons bij Dorst niet horen zeggen.

Hebben we eenmaal contact met een talentvolle jonge maker, dan hebben we hem of haar genoeg te bieden. Niet dat jongeren vooral iets zouden moeten leren. Het is onze bedoeling hen te begeleiden bij het ontwikkelen van ideeën en het vertellen van verhalen. Waarbij we, volledig volgens het VPRO-principe, kiezen voor het perspectief van de maker. En dan snijdt het mes aan twee kanten want op onze beurt kunnen wij genoeg van jongere generaties opsteken. Daarom is noodzakelijk dat we anders gaan denken en talenten gaan zoeken. Want willen we relevant blijven als omroep dan kunnen we niet zonder nieuwe jonge makers.

Wat de criteria zijn voor nieuw talent? Daar hebben we geen vast lijstje voor. Waar we op letten is of iemand niet op zijn of haar mondje is gevallen, stevig in de schoenen staat, een sterke visie heeft en, dat vooral, vindt dat een verhaal verteld móet worden. Dialoog en sparren staan centraal. Omdat we zelf ook niet altijd de sleutel naar een succesvolle productie hebben. Verder scheelt het enorm wanneer een talentvolle maker eigenwijs is, of tegendraads. Graag zelfs, dat past prima bij de VPRO.

Televisie is eendimensionaal: dat bestaat alleen uit zenden. Thuis, vanaf de bank kun je niet reageren, terwijl jongere generaties precies het tegenovergestelde doen. Die willen verbinden en zijn de hele dag aan het communiceren op hun scherm. Ook bij Dorst zijn we elke dag op zoek naar de dialoog met de community. We willen ons publiek laten zien dat we meedenken en iets voor ze kunnen betekenen.’

Rotjochies
Maasja Ooms, producent: Cerutti film
- IDFA Award voor Best Cinematography & Best Editing,
- IDFA bijzondere vermelding in categorie Best Dutch Documentary

Ik ben er even niet
Maartje Nevejan, producent: Cerutti film
- Jury Award op het Inscience Festival 

Born Free
Ilvy Nijokiktjien
- Zilveren Camera voor Storytelling

Zeven kleine criminelen 
Rob Lücker, producent: Pupkin
- Gouden Kalf voor beste televisiedrama

The Raft
Marcus Lindeen, producent: Erik Gandini
- Prix Europa in de categorie beste documentaire

Stuk
Jurjen Blick
- Zilveren Nipkowschijf

Bellingcat
Hans Pool, producent: Submarine
- Emmy

Kop op
Regie en producent: Job Roggeveen, Marieke Blauw, Joris Oprins
- Emmy Kids Award

Zondag met Lubach
Jan Gitsels, Henk van Engen, producent: Human Factor
- Lovie Award in de categorie SPort voor een item over de Uefa Nation League

Take me somewhere nice
Ena Sendijarevic, producent: Pupkin
- Beste Film op het Sarajevo Film Festival 

Argos
- won voor de Promotiefabriek de Nationale Prijs voor Onderwijsjournalistiek

The Trial of Ratco Mladic
- won als beste documentaire de Grierson Award

‘Komende generaties zien vrijwel alles via steeds veranderende apps. Maar de manier waarop programma’s worden aangeboden en hoe de kijker er gebruik van maakt, gaat volgens mij niet ten koste van vorm en inhoud. Het hoeft zeker geen grote kaalslag te betekenen. Over vijf jaar kan VPRO die slag nog altijd aan.

Wel denk ik dat de verschillende schermverhoudingen een belangrijke rol gaan spelen. Als maker kun je bijvoorbeeld inspelen op het formaat van het telefoonscherm. Kan ook zijn dat verhalen nog meer in partjes worden geknipt. In Amerika heb je nu de streamingdienst Quibi, met items van precies tien minuten voor een publiek dat graag naar de telefoon staart. Maar voor hetzelfde geld is dat binnen de kortste keren achterhaald. Laatst hoorde ik een YouTube-expert zeggen dat de lengte er totaal niet toe doet; zolang de kijker maar geboeid blijft.

Het vertellen, verbeelden en delen van verhalen gaat nooit verdwijnen. Nu zijn Amerikaanse streamingseries toonaangevend: zeker de makers bij HBO zijn steengoed in verhalen vertellen. Eigenlijk hoop ik dat de VPRO in de toekomst kan uitgroeien tot de HBO van Europa, al zit onze taal niet mee. Vergelijk dat eens met Charles Dickens die rond 1850 zijn verhalen vertelde. Je kon het als boek aanschaffen en gaan bingen of wekelijks een hoofdstuk in handen krijgen.

De mediagebruiker kan in korte tijd steeds meer informatie aan. Het tempo waarin alles op ons afkomt ligt hoog, de montage van films is vaak snel. Maar ik zie dat niet als doemscenario. Destijds zou de komst van MTV volgens critici de doodsteek voor de cinema betekenen. Dat viel reuze mee. Er zijn talloze fantastische clips gemaakt die regisseurs hebben beïnvloed en geïnspireerd. De laatste tijd komen er zelfs bioscopen bij en die kun je als een nieuwe kerk beschouwen. Want waar zit je tegenwoordig nog, niet gestoord door andere impulsen, twee uur lang naar een verhaal te kijken? Wie weet kun je straks ook programma’s bekijken waarbij alle andere apps zijn uitgeschakeld. Zoals Steven Spielberg nu een horrorserie maakt die alleen in het donker op je telefoon is te zien.

Ik ben een groot voorstander van de hand van de maker. Liever autonoom, met een eigen toon en stijl, dan anoniem. Dat hoeft niet per se een egodocument te zijn, het kan ook van een collectief komen. Een film, docudrama of een hard journalistiek item, zoals alleen die ene filmmaker of die ene groep makers het kan brengen. Uit eigenzinnigheid komt originaliteit voort en daar geniet ik vaak meer van dan van programma’s die in comité worden bedacht en samengesteld. We moeten altijd een paar gekken de kans geven om iets gestoords te doen: dat leidt tot grootse mislukkingen maar net zo goed tot geweldige nieuwe programma’s. Dat hoort heel erg bij de VPRO, vind ik.’

Dankzij de financiële steun door fondsen en instellingen kan de VPRO programma’s ontwikkelen of inhoudelijk sterker maken waarvoor uit OCW-middelen niet genoeg geld beschikbaar is. De extra financiering zetten we in voor beter onderzoek, extra online bereik of het ontwikkelen van een impacttraject waarmee we publiek intensiever betrekken en activeren. 

In 2019 ontvingen we ruim 4 miljoen euro voor documentaires, podcasts, (jeugd)drama en ons internationale documentaire kanaal op YouTube. Het NPO-fonds steunde VPRO-producties met bijna drie miljoen euro, waarvan ruim een miljoen voor de jeugdserie Zeven kleine criminelen die later een Gouden Kalf won voor beste televisiedrama. 

Het volledige overzicht van alle sponsorbijdragen en andere bijdragen van derden die in 2019 zijn verantwoord voor de verspreiding van media-aanbod zijn gespecificeerd in de Jaarrekening 2019. 

NPO Fonds 

• Zeven kleine criminelen 
• 2Doc: Ik ben er even niet 
• 2Doc: Freek 
• 2Doc: Ons moederland 
• Redder van het Bildts 
• TreurTeeVee  
• Zapp Echt Gebeurd: Voorspel 
• De Blankenberge Tapes 
• Ongesigneerd 
• 3Doc: De wereld aan je voeten 
• 2Doc: Man Made 
• El Tarangu 
• De Kloof 
• De plantage van onze voorouders 
• A Silent Man and a Movie Camera 
• C’est les autres 
• Guided Tours 
• Story Girl 
• The Kiev Files 
• Oorzaken Podcast Academy 
• Centraal 

Mediafonds 

• Waldstille 
• Zeven kleine criminelen 
• De wetten 
• 2Doc: Ik ben er even niet 

CoBo Fonds 

• In Europa 
• Het irritante eiland 

Europese Commissie 

• Youropa 

Red Bee 

• Youropa 

VRT 

• El Tarangu 
• In Europa 

Stichting ifund 

• Tegenlicht - Deltaplan waterstof 
• Tegenlicht - Houtbouwers 

Google Digital News Initiative 

• Trees 

Nederlands Letterfonds 

• Nooit meer slapen: De Kloof 

Vlaams-Nederlands Huis De Buren

• El Tarangu

De informatie over het personeel wordt weergegeven op bijgaande afbeelding. Klik om te vergroten.

Kijk voor meer informatie ook in het sociaal jaarverslag 2019, te raadplegen door hier te klikken.