vpro jaaroverzicht 2022: borrelplaats

Terwijl de wereld zich nog in de nadagen van corona begaf, brak de oorlog in Oekraïne uit. Dat was natuurlijk in de eerste plaats een ramp voor de Oekraïense bevolking, maar ook bij ons gaf het veel onzekerheid en onrust. Dichter bij huis, op het Hilversumse Mediapark, zorgden ontwikkelingen bij de NPO ook voor de nodige deining: een nieuwe voorzitter van de raad van bestuur, de invoering van het genrebeleid en de affaire rondom grensoverschrijdend gedrag. 

Van Buitenhof tot VPRO Tegenlicht, van Argos tot Frontlinie, maar ook in Brommer op zee, Nooit meer slapen en 2Doc, dat snel reageerde met een paar goede documentaires, onder andere over hoe Poetin opereert. Ook de aflevering van VPRO Zomergasten met Derk Sauer was sterk gerelateerd aan dit onderwerp. In OVT werd aan de hand van de geschiedenis duiding gegeven bij verschuivende grenzen en besproken hoe de geschiedenis wordt gebruikt en misbruikt in oorlogsretoriek aan beide zijden. Mede dankzij de verslaggeving over de oorlog in Oekraïne won Bureau Buitenland de Zilveren Reissmicrofoon. 
 
We vinden het van groot belang dat de vrije pers en daarmee een breed spectrum aan media en journalistieke verhalen in en rond Oekraïne niet verloren gaan en de bevolking toegang houdt tot onafhankelijke en betrouwbare informatie. We hebben de campagne van Free Press Unlimited ondersteund en onze achterban opgeroepen geld te doneren voor Media Lifeline Ukraine. Dit leverde 70.000 euro op. Hiermee zijn journalisten in Oekraïne, Belarus en Rusland in veiligheid gebracht en kunnen zij hun werk voortzetten.  

Het voortbestaan van 3voor12 en Brommer op zee stond op het spel. 3voor12 werd grotendeels gered, voor Brommer op zee kwam de uiteindelijke toezegging helaas te laat. En hoewel we zicht hebben op een nieuw boekenprogramma, is het een harde strijd geweest die in de loop van het jaar voor een groot deel onze agenda’s heeft gedomineerd.  

Als gevolg van de beperkingen door corona stagneerde in 2021 de productie van de VPRO-reisprogrammering, waardoor in 2022 minder reisprogramma’s te zien waren. Dit belette Stef Biemans niet om van Panama naar Guatemala te reizen en te luisteren naar de verhalen en geluiden die het gebied Tussen de Amerika’s opluisteren. Ook Nadia Moussaid ging op pad en maakte in Mijn vader de gelukszoeker met haar vader in omgekeerde volgorde de reis die hem op zijn zeventiende uiteindelijk tot in Schiedam bracht. 

We probeerden dingen uit, zoals Seef Spees. Experimenten zoals deze horen bij een omroep die de grenzen opzoekt. Naakt voor de klas met de Sekszusjes won bij EBU the Best Format Award 2022 en Sander en de kloof zette veel mensen, onder wie veel jongeren, aan het denken over ongelijkheid. Tussen alle zware verhalen over oorlog, ongelijkheid en grensoverschrijdend gedrag door konden onze kijkers zich laven aan de schitterende wereld van de familieserie Lampje.  

Het is bijzonder dat we afgelopen jaar ook een dagelijkse show op NPO 1 hadden die op een heel aantrekkelijke manier commentaar levert op wat er in de wereld gebeurt. De avondshow met Arjen Lubach is echt een boegbeeld voor de VPRO. Het was dan wel een pittig jaar, maar gelukkig hebben we in 2022 ook nog gelachen. 

De komst van het genrebeleid bij de NPO is een grote verandering. We omarmen het idee van integraal programmeren in plaats van primair denken in lineaire zenders. Maar we ondervinden er op dit moment ook negatieve gevolgen van. Ondanks de taak van de publieke omroep om ook specifieke doelgroepen te bedienen, publieke waarden te vertalen in programmering en ruimte te geven aan experiment en innovatie, kiest de NPO vaak voor toegankelijke programmering voor een breed publiek. 

Het integraal programmeren is een complex model geworden, waarin het niet duidelijk is waar de beslissingsbevoegdheid ligt en processen lang duren. Voorlopig is audio uitgesloten van het genremodel, wat ook verwarrend werkt. De muziekzenders varen een mainstream koers en dat past niet bij de VPRO. In ons DNA verankerd zit Vrije Geluiden, in de overdrachtelijke zin: vrijheid, vrijzinnigheid, nieuw en origineel. Daar moet ruimte voor zijn, juist binnen het publieke bestel. 

Gelukkig zijn wij niet de enigen die deze weeffouten constateren en is er bij de NPO veel bereidheid tot aanpassen. Sinds de laatste maanden van 2022 lijkt er meer ruimte voor reflectie en zelfkritiek. De NPO steekt z’n hand uit naar de omroepen en gaat gehoor geven aan de roep om meer autonomie en zeggenschap bij de omroepen. Dus hoewel 2022 onrustig en onzeker was, ziet het ernaar uit dat de situatie komend jaar zal verbeteren. 

Na de affaires rond The Voice en De wereld draait door zijn we intern het gesprek aangegaan over omgangsvormen en kwam het debat daarover in een stroomversnelling. In eerste instantie richtten we ons vooral op vrouwen binnen het bedrijf, maar al gauw ontdekten we dat het eigenlijk gaat over machtsverhoudingen in het algemeen. Hoe gaan we met elkaar om, hoe spreken we elkaar aan en hoe geven we ruimte aan dat gesprek? Dat is een zoektocht en een bewustwordingsproces waar we nog middenin zitten.  

Naar aanleiding van deze hele discussie werd Hilversum gekwalificeerd als ‘burn-outfabriek’, en dat wil niemand natuurlijk zijn. Iedereen gedraagt zich weleens minder fraai of geeft te felle feedback. Maar de vraag is: hoe los je het vervolgens op? Het is een proces van bewustwording binnen de hele organisatie. Iedereen moet zich committeren aan onze gedagscode en bereid zijn kritisch naar zichzelf te kijken.  

Intern houden we het gesprek over journalistiek levend, waarbij we kritisch reflecteren op onze werkwijze. Deze hebben we afgelopen jaar samengebracht in vijftien journalistieke principes, die we ook voor ons publiek toegankelijk maakten op de website. We willen transparant zijn over de afwegingen en keuzes die we maken. Waar nodig geven we opheldering, zoals bij Sander en de kloof naar aanleiding van het verschijnen van de presentator in een bankreclame en bij Terror at the Games over de afspraken met een geïnterviewde terrorist.  

2022 was een jaar van wederopstanding waar het gaat om verbinding maken met ons publiek, dat moest worden hervonden en herwonnen. Er gingen weer meer programma’s het land in, zoals Brommer op zee, Europa draait door en 3voor12. VPRO Tegenlicht had een groeiend aantal meet-ups, en ook Frontlinie organiseerde maandelijkse meet-ups in het Amsterdamse Pakhuis de Zwijger. Alle programma’s in het land trekken nu meer publiek, wat ook in het komend jaar kansen biedt om in contact te komen met oude en nieuwe achterban en met elkaar in gesprek te gaan. 

De VPRO heeft de ambitie om de stemmen van morgen te laten horen. Dat doen we breed door de programmering heen. Anjet Daanje deed bij Brommer op zee haar enige tv-optreden voordat haar roman Het lied van ooievaar en dromedaris een grote bestseller werd. De band Prins S en de Geit was bij 3voor12 voor het eerst te zien en te horen. Tim ‘s Jongers zat in Het marathoninterview en was te gast was bij Buitenhof.

Een nieuwe generatie makers, zowel voor als achter de schermen, droeg de serie Electric Avenue, met Charisa Chotoe als een van de presentatoren. Roel Maalderink was met Plakshot een nieuwe stem op gebied van satire, met achter de schermen een team van nieuwe makers en schrijvers. 

De ambities voor Dorst, maar ook VPRO-breed, waren in 2022: meer inclusiviteit en diversiteit. Dorst gaat veel langs bij plekken waar andere makers met andere verhalen zitten, zoals museum OSCAM in Amsterdam-Zuidoost, waar vooral jong talent zit dat het oude systeem wil doorbreken. Het binnenhalen van dit talent is niet bepaald eenvoudig; er wordt kritisch gekeken naar onze nog altijd witte organisatiecultuur.

Onder de vlag van Dorst werd in 2022 onder meer Mijn club gemaakt, waarin Hilde Barwegen en Sophie Schwartz de voetbalwereld onder de loep namen en lieten zien hoe homofobie, racisme en seksisme daar nog steeds een groot probleem zijn.  

Om meer makers kansen te bieden, is er besloten om te stoppen met de Dorst Pitch en Dorstlessers in het leven te roepen. Waar de Dorst Pitch zich focuste op zes tot acht makers die begeleid werden in het uitwerken en schrijven van een plan, wordt Dorstlessers een maak- en leertraject waarin makers in interdisciplinaire teams aan de slag gaan om nieuwe online formats te maken. Door de teams ook in contact te brengen met de verschillende eindredacteuren binnen de VPRO, hopen we op een betere doorstroming en doelgerichtere samenwerking.  

In het najaar van 2022 zijn drie trainees begonnen aan een opleidingstraject bij Buitenhof, Bureau Buitenland en VPRO Tegenlicht. Het traineeship komt voort uit het omroepbrede Actieplan Culturele Diversiteit en draagt bij aan een betere instroom van jong journalistiek talent uit alle hoeken van de maatschappij. Naast hun praktische opleiding op de redacties, volgen de trainees één dag per week een gestructureerd programma met trainingen, coaching, masterclasses, cursussen en intervisiebijeenkomsten.

Verhalen vertellen die elders niet verteld worden, is onze core business. We kijken voorbij de waan de dag. Frontlinie begeeft zich op plekken waar andere journalisten niet komen of net op een ander moment. Bureau Buitenland is op NPO Radio 1 een dagelijks venster op de wereld met achtergronden en opmerkelijke verhalen uit het buitenland en de wekelijkse podcast Europa draait door.  

In Buitenhof wordt de tijd genomen voor vakkundig geleide diepte-interviews met toonaangevende politici, ceo’s, wetenschappers, experts, originele denkers en opiniemakers uit binnen- en buitenland. Hierbij is het goed gelukt nieuwe stemmen te laten horen van mensen die je niet in de andere talkshows ziet. Sinds de coronaperiode nodigt Buitenhof vaker via digitale verbinding internationale sprekers uit. Ruslandexpert Mark Galeotti, de Poetin-biograaf Steven Lee Myers en Rusland-correspondent Catherine Belton bijvoorbeeld.

In die internationale interviews zijn andere geluiden te horen geweest, die de blik verbreden op geopolitieke ontwikkelingen. De behoefte aan duiding blijkt heel groot. Er kijken gemiddeld 500.000 mensen, behoorlijk veel voor de zondagmiddag. Het publiek is aan het verjongen. Ook de podcast doet het erg goed. 

Nu de wereld complexer is dan ooit, is waarheidsvinding van primair belang in de publieke opinievorming. In veel talkshows worden verschillende meningen tegenover elkaar gezet vanuit het idee dat je aan evenwichtige berichtgeving doet wanneer je voor- en tegenstanders aan tafel laat bekvechten. Dat kan zorgen voor ‘fake balance’.

Bij Buitenhof laten we iemand liever diepgaand aan het woord. Dat betekent niet dat andere geluiden aan tafel geen weerklank vinden; daar maken we dan tijd voor in een volgende uitzending.

In 2022 bestond VPRO Tegenlicht twintig jaar, goed voor ruim 530 inspirerende en agendasettende uitzendingen. Dit jubileum werd gevierd met het Archief van de toekomst, dat alle afleveringen ontsluit en beter doorzoekbaar maakt. Daarnaast werd het Boek van de toekomst uitgebracht, met een selectie bijzondere interviews en essays waarin wordt gereflecteerd op twee decennia VPRO Tegenlicht.

Met ontwerper Richard Vijgen werd in het Nieuwe Instituut in Rotterdam een installatie opgezet, waarbij met kunstmatige ogen naar het beeldarchief werd gekeken om te onderzoeken hoe ver AI-technologie nu werkelijk reikt. Conclusie: ver, al ziet AI soms niet het verschil tussen broccoli en een bos. 

De tweede helft van het jaar stond in het teken van een enorme uitdaging. In goed overleg met de NPO is afgesproken dat VPRO Tegenlicht in 2023 van twintig naar tien afleveringen op tv gaat, met behoud van het volwaardige budget om online te investeren en een nieuw publiek te bereiken. In het najaar is bedacht hoe de transitie vorm moest krijgen; een intensieve verbouwing terwijl de winkel gewoon open was, ondertussen werden er ook nog prachtige afleveringen gemaakt.

Doel van de transitie: beter zichtbaar en herkenbaar worden op alle verschillende platforms, op weg naar een betere toekomst, met de focus op ‘radicale hoop’, in een steeds donker wordende wereld. Vanaf 2023 staat elke maand volledig in het teken van één inhoudelijk thema, zoals vergroening of kansenongelijkheid.  

Argos maakte een aantal spraakmakende uitzendingen, waarvan er twee uitspringen: de omstreden opsporing van bijstandsfraude en de uithuisplaatsing van kinderen in de jeugdzorg.  
 
Uit onderzoek van Argos bleek dat terugplaatsing van uithuisgeplaatste kinderen in de praktijk nauwelijks mogelijk is, en onvoldoende gebeurt. Ook wordt het aantal terugplaatsingen nergens geregistreerd. Zo kan dus ook nooit getoetst worden of Nederland wel aan de wettelijke ‘inspanningsverplichting’ (actief werken aan terugplaatsen) voldoet. Dit alles is extra zorgelijk, omdat bekend is dat vanwege het slecht functionerende jeugdzorgsysteem meer kinderen uithuisgeplaatst worden dan nodig. De uitzending had grote impact: er werden Kamervragen gesteld en minister Weerwind voor Rechtsbescherming kondigde aan in de toekomst het aantal terugplaatsingen te willen registreren. Ook kondigde hij onderzoek aan naar de gang van zaken rondom terugplaatsingen. Dit is inmiddels in gang gezet.

De uitzendingen uit het Argos-dossier ‘Uithuisgeplaatst’ met succes ingezet tijdens rechtszittingen door advocaten. Volgens mensen uit het jeugdzorgveld heeft Argos bijgedragen aan de bewustwording binnen de jeugdzorg. Begin 2022 is zelfs een nieuwe richtlijn voor uithuisplaatsen ontwikkeld. Die laat zien dat er een grote omslag gaande is binnen de jeugdzorg in het denken over uithuisplaatsen. Deskundigen noemen het een ‘positieve ontwikkeling’. 

In de uitzending over omstreden algoritmes, gehanteerd in de opsporing van bijstandsfraude, kon Argos voor het eerst aantonen hoe de overheid haar burgers profileert. Wie in een minder goede buurt woont, alleenstaande moeder is of schulden heeft, loopt meer kans om het stempel ‘fraudeur’ te krijgen volgens de ‘fraudescorekaart’.

Dat is de logica achter het algoritme, dat burgers met bijstandsuitkeringen automatisch profileert en indeelt in risicogroepen. De kaart was vijftien jaar in gebruik bij minstens 158 Nederlandse gemeenten. Bijna allemaal trokken ze in 2020 de stekker uit dit systeem, maar Argos ontdekte dat een afgeleide versie ervan actief bleef in ten minste vier gemeenten.

Naar aanleiding van onze vragen staakten deze vier hun werkwijze alsnog. Het verhaal leidde tot nieuws in vrijwel alle nationale en veel regionale media, en werd besproken in een Kamerdebat met staatssecretaris van Digitale Zaken Alexandra van Huffelen. De FNV stelde na de uitzending een meldpunt in en deed begin dit jaar aangifte bij de Autoriteit Persoonsgegevens tegen de vijf gemeenten die ondanks waarschuwingen, gebruik bleven maken van dit systeem dat honderdduizenden mensen als ‘fraudeur’ bestempelde nog voor ze iets fout hadden gedaan. 

Thematisch gezien draaide het in verschillende documentaires vaak om de vraag vanuit welk perspectief je het leven/de wereld ondergaat, waarbij er flink werd gerammeld aan de westerse waarden. Althans, veel films trachtten op subtiele wijze duidelijk te maken dat het westerse perspectief niet voor iedereen het uitgangspunt is. Ook opvallend: de meerderheid van de documentaires die de VPRO dit jaar maakte, is door vrouwen geregisseerd. Van de elf documentaires was de helft een debuut.  

Het was geweldig dat onze documentaire Al wat je ziet van Niki Padidar de openingsfilm was van IDFA. Daarin komen vorm, jong talent én een divers perspectief samen in een visueel oogstrelende documentaire over onze moeizame relatie tot de ander. 

Tweede hoogtepunt was documentaire Moeders, over moeders van jonge criminelen uit de Top 600 van Amsterdam, die in première ging op IDFA en veel impact heeft gehad. De film leidde tot vragen in de Amsterdamse gemeenteraad. 

In Rules of War geeft een Nederlandse Rode Kruis-afgezant Soedanese militairen in burgeroorlog les in de rechten volgens de conventie van Genève.  

De voor een Oscar genomineerde film Flee laat zien hoe het is om te vluchten naar een ander land. Het regiedebuut van Clarice Gargard, Ga terug en haal het, is eveneens een bijzondere documentaire geworden, waarbij vanuit het zwarte perspectief naar de Nederlandse geschiedenis wordt gekeken. In andere documentaires werd ook geëxperimenteerd in vertelvormen, zoals in de archieffilm JC, waarin de relatie van Johan Cruyff met de media onder de loep wordt genomen.  

In de 3Doc Van de andere kant dook Tim den Besten in de controversiële conversietherapie. In Hongarije en Polen ziet men LHBTQIA+ niet als een verzamelnaam voor mensen met verschillende seksuele voorkeuren, maar als een ideologie die gepropageerd wordt en een bedreiging vormt voor het traditionele gezinsleven. Vooraf was men zeer kritisch, want waarom zou je woordvoeders van zo’n verwerpelijke theorie een podium geven, maar de uitzending maakte positieve reacties los.  

De VPRO maakte veel impact met De gouden lichting over vier topturnsters, de gouden lichting van hun generatie, die zwaar gebukt gaan onder de manier waarop hun coaches hen psychisch onderdrukten. Een serie over grensoverschrijdend gedrag die werd uitgezonden ten tijde van de affaire rond The Voice, en hierdoor meer impact en meer media-aandacht kreeg.

De minutieuze reconstructie van een ontspoorde machtsrelatie voegde iets wezenlijks toe aan het bestaande aanbod. De keuze om de coaches niet in beeld te brengen, omdat we de kijker wilden meenemen in de belevingswereld van de vrouwen, lag gevoelig, maar leidde niet tot kritiek. Er kwam een stroom reacties van kijkers, die zeiden zich in de verhalen te herkennen en er steun aan te ontlenen.   

Tot slot zonden we met de kerst de serie Trappers uit, over een stel fietskoeriers die zich een weg banen door de stad, maar vooral ook door het leven. Een feelgoodserie, waaraan sociaal-maatschappelijke kritiek ten grondslag ligt en vragen stelt over het idee van de maakbare samenleving en de tweedeling in winnaars en verliezers. Trappers werd positief ontvangen met hartverwarmende reacties over het rauwe, levensechte karakter van de serie. 

We maken serieus werk van bingeable series met nieuwe vertelvormen, gangbaar in de wereld van de fictie: door gebruik te maken van cliffhangers en het introduceren van hoofdpersonen met eigen verhaallijnen. We zijn nu eenmaal in concurrentie met de streaming platforms, en dat vergt aanpassingen in onze manier van maken. Op deze manier willen we ook meer jongere kijkers aan ons binden. 

De VPRO heeft in 2022 met HUMAN werk gemaakt van een gezamenlijke ambitie op het gebied van maatschappelijk geëngageerde films en series. Een voorbeeld daarvan is de Telefilm Along the Way van Mijke de Jong, een vluchtverhaal vanuit vrouwelijk perspectief, losjes geïnspireerd op de echte ervaringen van de tweelingzussen die de hoofdrollen spelen. Een belangrijke film waarmee IFFR opende. Er waren de nodige Q&A’s in het debatcircuit en de hoeveelheid publiciteit was groot.   

Nieuwe makers en nieuwe stemmen krijgen een podium via de afstudeerfilms die begeleid worden vanuit de VPRO. In 2022 startten we met het traject Koolhoven presenteert, waarbij jonge makers onder begeleiding van Martin Koolhoven een scenario schreven voor een genrefilm. Het worden eigenzinnige auteursfilms van makers die een eigen wereld meebrengen. 

The Spectacular vertelde het bijzondere verhaal over aanslagen door de IRA in Limburg eind jaren tachtig. Met De verschrikkelijke jaren tachtig, een serie van Kim van Kooten en Tim Kamps, hielden we de VPRO-traditie van absurdistische humor hoog. Iets wat ook gold voor onze sterke jeugdtraditie met het laatste seizoen van De regels van Floor en de mooie animatieserie Kop op. Zenith, een jeugdserie over een meisje dat ontdekt dat ze een robot is, viel in de prijzen op het Cinekid-festival. Ook de stop motion-film Knor viel in de prijzen op verschillende festivals.  

Met een nieuw logo en een online campagne met promo’s via social media probeerden we VPRO Jeugd beter op de kaart te zetten. In 2022 is de inzet op platformen van derden verder uitgebreid. Steeds meer wordt gebruikgemaakt van Tiktok om het bereik te verbreden, en nieuwe doelgroepen aan te boren. Naast het knippen van fragmenten werd gewerkt met memes.  

Het streven om afgelopen jaar meer intern te produceren, is gehaald. De volgende titels werden in huis gemaakt: In Freudesnaam, waarin leerlingen met prangende levensvragen advies krijgen van vertrouwenspersoon en pseudo-psycholoog Olga Zuiderhoek, en De dikke data show. Daarnaast is bij Zapp een nieuw VPRO-gezicht geïntroduceerd: Quinty Misjiedan. Zij was al een vrij bekende presentatrice en YouTuber, online bekend als Quinsding.  

In Timmyland wist Tim den Besten een moeilijk onderwerp als democratie te verpakken in de vorm van een vrolijk jeugdprogramma. Hierbij lukte het om zowel de koning als de premier te interviewen. In samenwerking met Prodemos is gratis lesmateriaal ontwikkeld voor groepen 7 en 8 van het basisonderwijs. Scholen konden ook een eigen ontwerp voor een vlag indienen; de winnaar won een meet & greet met de Grote Leider. Timmyland kreeg veel media-aandacht en Tim den Besten is inmiddels een veelgevraagde gast, bijvoorbeeld bij de Week van de Democratie en op Bevrijdingsdag.  

Daarnaast waren er weer mooie nieuwe seizoenen van bestaande titels zoals De proefkeuken, Nog een week, Taarten van Abel, Freeks wilde wereld en Koken met konijnen. Nieuw was de samenwerking met musea in Moonriders. Kind en kunstenaar maakten een werk voor op de wc van vooraanstaande musea zoals Kröller- Müller, Verbeke Foundation, De Pont en de Kunsthal. In de serie Koplopers werd behalve jong sporttalent ook politiek talent gevolgd; de veertienjarige Imane Valk wil de eerste vrouwelijke premier van Nederland worden.  

Hoofdzaken won zowel de award voor Beste Nederlandse Non-Fictie op Cinekid én in Montreux een Gouden Roos voor Beste Europese jeugdprogramma. Veel content van Hoofdzaken ging viraal, zoals de Instagrampost van Lily die wordt gepest vanwege haar krullenbos. Door de uitzending werd ze een veelgevraagde gast in praatprogramma’s en bracht ze het gesprek over racisme en pesten op gang.  

Op het gebied van cultuur was 2022 voor de VPRO een lastig jaar waarin het boekenprogramma Brommer op zee moest stoppen en 3voor12 Radio op NPO 3FM onder grote druk kwam te staan. Tegelijkertijd was het ook een vrolijk jaar, want de zalen gingen weer open en de festivals vonden weer plaats, en dat was ook bij de VPRO te zien en te horen.  

Met Brommer op zee had de VPRO juist weer een stevig boekenprogramma, dat in de loop van het jaar steeds beter werd gewaardeerd en bekeken. Vaak waren er juist die schrijvers te zien, die je in de talkshows niet of nauwelijks aan bod ziet komen. Naast het studioprogramma werden er reportages gemaakt over Cees Nooteboom en Connie Palmen, en werd er door duizenden lezers actief deelgenomen aan de leesclub in de Brommer op zee-app.

De leesclub leefde niet alleen online, maar ook in real life met meet-ups van Breda tot Leeuwarden, waarbij de auteur vaak aanwezig was. Uiteindelijk vond de NPO Brommer op zee te duur in relatie tot de kijkcijfers en wilde er niet mee door.  

Voor de VPRO is een boekenprogramma een essentieel onderdeel van het programmapakket. De gesprekken hierover met de NPO worden in 2023 voortgezet.  

Wegens te lage luistercijfers ging de programmering van NPO 3FM volledig op de schop, ten koste van een groot deel van de uitzenduren van VPRO’s 3voor12 Radio. Hiertegen tekenden we bezwaar aan, wat ertoe leidde dat het programma toch bleef bestaan op de vrijdagavond, in plaats van voorheen op vier avonden in de week. Ook bleef het online gedeelte van 3voor12 volledig overeind. Aan het einde van het jaar werd "Zonder gezicht" van Froukje & S10 gekozen tot 3voor12 Song van het jaar, wat werd gevierd met een uitzending vanuit de Maassilo in Rotterdam.  

Nooit meer slapen kreeg een nieuwe presentator: Femke van der Laan volgde Pieter van der Wielen op. En dat doet ze geweldig. Want hoe spannend is het om in de schoenen te gaan staan van iemand die jaren het programma heeft gedragen? Het is goed te merken dat de luisteraars gewoon zijn gebleven en de reacties positief zijn, ook van de gasten, wat het mogelijk maakt een goede line-up te blijven neerzetten. Ondanks dat het podcastaanbod afgelopen jaar is geëxplodeerd, blijft de podcast van Nooit meer slapen heel goed scoren en ook een andere, jongere doelgroep bereiken.  

Een belangrijke pijler onder de cultuurprogrammering was weer de samenwerking met de festivals, die na twee coronajaren gelukkig weer plaats konden vinden. Zoals altijd waren we weer sterk aanwezig op de festivals, op tv maar ook met de bijlages van de VPRO Gids. 3voor12 deed verslag vanaf Pinkpop, Best Kept Secret, Woo Hah en Lowlands. Gezamenlijk met Vrije Geluiden werden er sessies opgenomen op Into The Great Wide Open en Le Guess Who?

De VPRO maakte twee uitzendingen over het Holland Festival, waarvan er een geheel in het teken stond van hoofdgast Angelique Kidjo. De wereld van Dutch Design stond in het teken van de Dutch Design Week, gepresenteerd door Nadia Moussaid.  

VPRO-icoon Wim T. Schippers werd ter gelegenheid van zijn tachtigste verjaardag geëerd met een documentaire van Ronald Snijders. Bijzonder was ook de podcast van Vrije Geluiden over de vergeten Nederlandse componist Willem Pijper en de podcast Blauwe M&M’s over de beste en sappigste backstage-verhalen van concerten en festivals. 

Al met al was 2022 een mooi en rijk jaar waarin de VPRO zich weer goed heeft geprofileerd met een sterk en gevarieerd programmapakket.  

Op 20 februari vielen de Russen Oekraïne binnen en keek de rest van de wereld verbijsterd toe. In Hilversum sloegen de uitzendschema’s op hol want hiervoor moest plaats worden gemaakt op radio en televisie. En wat doe je dan als VPRO Gids? Zo goed mogelijk programma’s uitlichten over de oorlog in Oekraïne. 

Op andere momenten konden we gemakkelijker anticiperen op kwaliteitsprogramma’s van de VPRO en andere omroepen. Zo hadden we aandacht voor bijzondere producties als de human interest-reeks Trappers, VPRO Tegenlicht over ASML, Clarice Gargards blik op toekomstig zwart verzet, faits divers bij Timmyland of het docudrama Buurman Abdi.

En als de programmering onverhoopt dunner was, hadden we eigen onderwerpen zoals de Teletubbies, tekenwonder Jip van den Toorn, de Quizkoningin uit Stadskanaal en Tessa Koot in Woensel-West tijdens Dutch Design Week. Daarnaast maakten we specials rond NFF en de Maand van de Geschiedenis, en bijlagen met VPRO’s samenwerkingspartners IDFA en Holland Festival. Buiten de wekelijkse gidsen produceerden we in opdracht van CRM voor leden en donateurs twee keer de Etalage.  

Samen met Eye Filmmuseum maakte VPRO Cinema de podcast Op de vijfde rij; waarin journalist Cesar Majorana bijzondere verhalen uit de Nederlandse filmwereld onderzoekt. In een van de bestbeluisterde afleveringen stuitte hij op een netwerk van zogeheten scam-festivals, die veel meer beloven dan zij waarmaken of soms zelfs helemaal niet blijken te bestaan, terwijl ze wel een financiële bijdrage vragen van de vaak jonge filmmakers die hun films insturen.  

Op beeldvlak waren er bijzondere covers, onder meer van twee illustratoren uit het buitenland: Gizem Vural, die vanuit New York de zomergastencover illustreerde en Javier Jaén, die vanuit zijn woonplaats Barcelona maar al te goed bekend was met het onderwerp dat wij hem toebedeeld hadden, Johan Cruijff. Brian Elstak tekende met felle penstreek het ware gezicht van Bill Cosby naar aanleiding van We Need to Talk about Cosby. En we sloten het jaar af met een escapistische illustratie van Hansje van Halem, waaraan niet te ontsnappen viel. 

In 2022 werd de hernieuwde focus bij de multimediale gids al zichtbaar in gerichtere service (tiplijstjes) op het gebied van films, boeken, documentaires, podcasts en series. In die richting gaan we door in het nieuwe jaar.  

Op de website van VPRO Gids staan, naast de edities van het blad, de meest actuele programmagegevens voor radio en tv, en de themasites VPRO Cinema (film en series), VPRO Podcastgids en VPRO Boekengids. Deze schat aan verhalen, tips en handige lijstjes werd door zeer veel mensen gevonden. In 2022 zijn er op de pagina’s ruim 7 miljoen sessies geteld.   

Voor het contact met de doelgroep is de nieuwsbrief een zeer belangrijk middel. Een van de weinige ook waarbij je niet afhankelijk bent van de eisen en algoritmes van grote commerciële platforms als Facebook of Instagram. In 2022 zijn we met succes gestart met de VPRO Podcastgids-nieuwsbrief, naast de al bestaande VPRO Gids-nieuwsbrief (wekelijks voor abonnees) en nieuwsbrieven over series, films en boeken.

De resultaten waren zeer goed: over de hele linie is een toename van het aantal inschrijvingen te zien. Daarbij worden ze vaak gelezen - 50% bij de grote titels van gids en film, ruim 70% bij de kleinere - en zorgen ze ervoor dat veel mensen via de nieuwsbrieven naar de websites komen.  

De voorziene daling van de abonnee-oplage, ingeschat op 5,4%, viel iets mee en kwam voor het jaar uit op 4,9%, met als gevolg dat de inkomsten uit abonnementen hoger uitvielen dan de prognose. 

Het laten drukken en bezorgen van de papieren gids werd in 2022 fors duurder dan begroot. De Europese papiermarkt heeft nog steeds te maken met schaarste en extreem hoge prijzen van grafisch papier, waarvan de prijs het afgelopen jaar steeg met 69%. De drukkosten stegen vooral door de energietarieven met 15%. 

In april 2022 sloten we met PostNL een nieuwe dienstverleningsovereenkomst met een looptijd van drie jaar. Vanaf januari 2023 start er een overgangsperiode waarin we noodgedwongen migreren naar een nieuw model van flexibele bezorging. De gids zal verdeeld over vier dagen, van dinsdag tot en met vrijdag, bij de abonnees worden bezorgd. In 2024 moet dit bezorgmodel effectief zijn. 

Na in totaal zes jaar is eind 2022 besloten te stoppen met de app VPRO Koos. Ondanks een intensieve marketingcampagne, aangepaste customer journey en onvermoeibare inzet van de redactie én medewerkers binnen de VPRO. Die inzet woog niet langer op tegen de kosten en achterblijvende inkomsten. 

Heel soms volstaat alleen een idee om groen licht te krijgen van de NPO. Nodig: een goede aanleiding en een heel bijzondere hoofdpersoon. VPRO-icoon Wim T. Schippers werd tachtig jaar. Een mooi moment voor een retrospectief op zijn werk en leven, en zijn betekenis voor de VPRO. Wat Wim T. betreft trouwens absoluut geen reden voor een film. Want wat is een jubileum nou meer dan een getal? Hij is niet zo van het terugblikken, hij kijkt liever vooruit.

Mede dankzij Wims vrouw Ellen zegde hij uiteindelijk zijn medewerking toe, ook omdat het hem wel beviel dat Ronald Snijders de film zou maken. Snijders had al eens een podcast gemaakt over een andere Schippers, dichter en schrijver K. Schippers, die draaide om één ontmoeting. Dat zou ook deze keer het uitgangspunt zijn; Op de T bij Wim Schippers.

Klinkt best makkelijk, een film maken tijdens een kopje thee.  
'Mij was afgeraden iets samen met Wim te doen want hij gooit graag zijn kont tegen de krib. Maar ik was juist benieuwd wat er zou gebeuren bij een ontmoeting. Mijn plan was eerst een compilatie te laten zien over zijn werk; een introductie voor diegenen die hem niet kennen en een feest van herkenning voor de anderen. Aan het einde van het programma zou ik een ontmoeting met hem hebben. Afhankelijk van hoe dat uit zou pakken, konden we dat gedeelte dan groter of kleiner maken.'

Dat begon heel lekker met een taart van een drol die er niet uitzag. 
'Dat was een veel te nette drol van Holtkamp. Ik was op alles voorbereid. Ook dat hij die taart uit mijn handen zou grissen om hem buiten tussen de planten te gooien. Maar hij ging van die slechte drol heerlijk gehakt zitten maken en uitleggen hoe een goed gedraaide bolus er wel uit hoort te zien.'

Meteen de smaak te pakken. 
'Ik dacht: ik laat hem in het begin gewoon helemaal gaan. Dan komen vanzelf de momentjes waar ik op uit ben. Wim wist niet echt waarom hij nou eigenlijk ja had gezegd. Het was eerst ook wel een beetje ongemakkelijk tussen ons. Dat mocht ook voelbaar zijn in de film, maar zonder dat het onaangenaam werd. Ik wilde een vrolijke film maken. Het was een delicate balans van een licht tegendraads programma waarin ik loop te etteren met de vorm van zo’n typisch tv-portret, en tegelijkertijd Wim alle ruimte geef om te gloriëren. Ik had geen script. Wel een onderliggende vraag die samenvat wat ik wilde laten zien: hoe is je jeugd tot nu toe?'

Nooit volwassen geworden? 
'Dat heeft hij gewoon verdomd. Altijd blijven klieren en de boel ontregelen. Een kuil graven voor de ingang van een tentoonstelling. Poedelnaakte vrouwen en een enkele jongeheer door het beeld laten rennen. Hij had het geluk dat hij het in zijn tijd kon maken.'

Dat is nu ondenkbaar. 
'Mijn eindredacteur Paula van den Elsen vond dat er te veel bloot in de film zat. Dat vinden we nu weer even choquerend als toen, maar om een heel andere reden. Maar ook ik kreeg volledig de vrije hand in wat ik wilde maken. Hierbij geholpen door beeldresearcher Barbara Kist en editor Joel Hilckert. Het is precies geworden zoals ik ongeveer dacht dat het moest zijn.'

Wat vond Wim van de film? 
'Ik kreeg eerst een berichtje van Paul Haenen. Hij zei dat ik Wim heb laten zien zoals hij echt is. Even later kreeg ik een mailtje van Wim, waarin hij schreef: "Je hebt me een mooi kunstje geflikt. Blij dat iets waar ik gewoonweg tegenop zag zo vrolijk is uitgepakt." Dus zowel Bert als Ernie vond het goed.'

De VPRO wil uiterlijk in 2040 een volledig klimaatneutrale bedrijfsvoering hebben. In 2026 willen we onze CO2-voetafdruk met minimaal 25% verlaagd hebben, in 2030 met minimaal 50%. Dit betekent dat wij in 2026 nog maximaal 1.312 ton CO2 uitstoten, in 2030 nog maximaal 881 ton. De focus ligt hierbij op het elektriciteits- en gasverbruik in Villa VPRO, op het woon-werkverkeer en op het zakelijk verkeer, waarbij vooral de vliegreizen optellen die redacties maken voor de programmering. 

Ten opzichte van 2019 werd de uitstoot van het zakelijk verkeer in 2020 sterk teruggedrongen, mede door de reisbeperkingen tijdens de coronapandemie. In 2021 golden er minder beperkingen, en kwam het zakelijk verkeer weer terug op 80% van de milieubelasting in 2019. In 2022 kon er weer gereisd worden, en dat gebeurde ook. Het aantal kilometers kwam zelfs boven de pre-corona aantallen uit. Het aantal intercontinentale vliegkilometers is met 32% gestegen ten opzichte van 2019, het aantal Europese vliegkilometers met 14%. Een deel hiervan is het gevolg van een inhaalslag die werd gemaakt ten behoeve van producties die door de pandemie waren uitgesteld. De intercontinentale vliegkilometers werden gecompenseerd via het Fair Climate Fund.  

Voor zakelijk verkeer dat dicht bij huis plaatsvindt, kan sinds 1 januari 2022 gebruik worden gemaakt van de elektrische deelauto's van MyWheels. Hiermee proberen we de milieubelasting veroorzaakt door brandstofauto’s terug te dringen. Dit betreft een pilot die in juli 2023 wordt geëvalueerd.  

De VPRO moedigt medewerkers aan om meer duurzame, dus groene keuzes te maken. Sinds oktober 2022 wordt een hogere reiskostenvergoeding voor ‘groen’ reizen uitgekeerd dan voor ‘grijs’ reizen. In een enquête met betrekking tot woon-werkverkeer gaf tweederde van de respondenten aan al zo groen mogelijk te reizen, 5% liet weten groener te zijn gaan reizen. Het aantal medewerkers dat het grootste gedeelte van de reis per auto aflegt, is van 51% in 2021 afgenomen naar 35% in 2022. Het OV wordt het meeste gebruikt (56%), gevolgd door de fossiele auto (35%) en de fiets (27%).   

Een andere manier om groen reizen te stimuleren is het fietsplan dat in september 2022 is ingegaan, waarmee een elektrische fiets als alternatief voor de auto binnen handbereik komt. Medewerkers kunnen voordelig een fiets aanschaffen door het aankoopbedrag van maximaal 2000 euro in te laten houden op het brutoloon, dat hiermee lager uitvalt voor de inkomstenbelasting. Dit kan resulteren in een voordeel van 37% tot 52% bij de aankoop. Dit fietsenplan bleek zo’n succes dat het budget voor het eind van het jaar al op was  

Om het bewustzijn van redacties met betrekking tot de eigen CO2-uitstoot te vergroten en de uitstoot tot een minimum te beperken, werken we met het programma Albert. Hiermee krijgen programmateams inzicht in hun voetafdruk op basis van de begroting, en kunnen ze een ‘carbon action plan’ maken om de uitstoot te verlagen. Na afloop van de productie wordt berekend wat de definitieve uitstoot is. De VPRO wil zoveel mogelijk producties langs deze Albert-formule leggen.

In 2022 zijn uiteindelijk twintig producties met Albert gestart. Hiervan zijn er acht inmiddels volledig afgerond met de definitieve berekening van hun ‘final footprint’, de overige twaalf producties worden in 2023 afgerond. We willen dat elke redactie uiteindelijk minimaal eenmaal het Albert-traject heeft doorlopen, waarmee het bewustzijn groeit over hoe we met elkaar duurzamer kunnen produceren.

In 2022 zijn we, ondersteund door het Food Cabinet, gestart met de ontwikkeling van een nieuw manifest voor een duurzamer bedrijfsrestaurant met meer plantaardige producten en lokale, duurzame producten en: minder afval.  

Ook ons pensioenfonds PNO Media is dankzij de inzet van de VPRO tot meer duurzame keuzes gekomen. Zowel via werknemers als omroepbestuurders is er druk uitgeoefend om te desinvesteren in de fossiele industrie. Naar aanleiding van een petitie met meer dan duizend handtekeningen heeft PNO Media uiteindelijk besloten tot een herijking van het beleid. Ze zullen kolen en teerzand uitsluiten, en zijn met een voorzichtig CO2-reductiedoel gekomen. Hoewel we blij zijn met de stappen die gezet worden, is PNO Media ook met dit nieuwe beleid nog lang niet in lijn met het Parijs Akkoord en zullen we in 2023 de druk verder opvoeren. 

Toen op donderdag 24 februari de Russen Oekraïne binnenvielen, belden Britta Hosman en Jorien van Nes met elkaar. Als nieuwsgierige makers moesten ze hier iets mee, vonden ze. Want wat bezielde Poetin nou helemaal? Waarom is hij zo geworden? Jorien vroeg zich af wat er zou er gebeuren als die man in therapie gaat. Britta zag het meteen voor zich. Poetin in groepstherapie met andere wereldleiders. Het idee voor Poetins therapie, een docu-fictiefilm, was geboren. In het weekend na de inval kwamen ze bij elkaar en schreven het voorstel in vijf pagina’s uit. Een veelbelovend begin.

Jullie voorstel spreekt enorm tot de verbeelding. Hoe staat het er nu mee? 
'Het ligt in de spreekwoordelijke la. Zo gaat het vaak. Aan ideeën geen gebrek, wel aan tijd. Intussen zijn we druk met andere producties. Het ontwikkelen van een plan als dit heeft een lange aanloop nodig om alles en iedereen in stelling te brengen. En zonder serieus speelfilmbudget is er sowieso geen beginnen aan. We willen een internationale cast. De leiders die in deze film een rol hebben, moeten worden gespeeld door acteurs die voeling hebben met het land waar ze vandaan komen. Dus wordt Poetin door een Rus gespeeld, Macron door een Fransman en Erdogan door een Turk et cetera.'

Wat verwachten jullie van de acteurs? 
'Ze moeten extreem goed ingevoerd zijn. We willen dat ze samenvallen met de leider in wiens huid ze kruipen. Dat is niet alleen een kwestie van goed acteerwerk en grime maar ook van bestuderen van biografieën en praten met deskundigen. De psycholoog die de therapie leidt is trouwens geen acteur. Hij onderwerpt iedereen in deze film aan een echte sessie.'

Hoezo, acteurs kunnen toch gewoon spelen wat er in een script staat? 
'We willen een Dogma-werkwijze, zoals bij Festen. Niet de dialogen volledig uitschrijven maar ruimte laten voor improvisatie. Vandaar dat de acteurs ook moeten beschikken over veel kennis om hun personage zo waarachtig mogelijk te laten reageren in de setting van bijvoorbeeld een familieopstelling.'

Familieopstelling? 
'We zijn heel nieuwsgierig naar wat Poetin beweegt. We willen de absurditeit blootleggen zonder dat we het belachelijk maken. Vandaar dat we ons een voorstelling willen maken van wat er gebeurt als hij in therapie gaat. De familieopstelling is een beproefde methode om doorgegeven patronen en overtuigingen te achterhalen die iemands gedrag bepalen. Hierbij wordt gebruikgemaakt van representanten die de plek innemen van belangrijke personen uit iemands inner circle en in reactie op elkaar onverwerkte emoties aan de oppervlakte brengen. In onze film willen we de wereldleiders representant laten zijn in een familieopstelling met Poetin. Hiermee krijgen we inzicht in zijn psyche én in de rol die anderen hierbij spelen.'

Dit is toch een geweldig idee, waarom gaan jullie er niet mee verder? 
'Misschien moeten we het er nog eens over hebben. We zijn nu wel een jaar verder, de oorlog wordt steeds grimmiger en het einde is nog lang niet in zicht. Willen we dit idee echt goed uitwerken, dan zijn we zo twee jaar verder. Tegen de tijd dat de film klaar is, kunnen de verhoudingen op het wereldtoneel wel heel anders liggen. Geen mens die het weet. Maar wellicht leidt dit idee wel tot iets wat we nu nog niet hebben bedacht. We zien wel! Eerst nog een serie over persvrijheid in Polen afmaken.'

Download het Bestuursverslag & Jaarrekening 2022.

De VPRO Jaarrekening 2022 is gepubliceerd op 20 april 2023, onder voorbehoud van vaststelling door de Algemene Ledenvergadering.

Download het sociaal jaarverslag 2022.

De informatie over VPRO-producties is ondergebracht in aparte downloads voor video en audio.

De informatie over door de VPRO uitgereikte prijzen is hier te downloaden.