Dossier: Xenofobie in Quebec

Evelien de Vries

22 september 2020

In 2017 leidde xenofobie en moslimhaat tot een aanslag op de Grote Moskee van Quebec. Maar waar komt die vreemdelingenangst vandaan, in een land waar multiculturalisme al decennialang het officiële staatsbeleid is?

Op 29 januari 2017 opende een man, Alexandre Bissonnette, het vuur tijdens het avondgebed in de Grote Moskee in Quebec. Hij doodde hierbij zes mensen en negentien anderen raakten gewond. Het is een van de ergste aanvallen ooit gericht op moslims in een westers land.

Getuigen meldden dat de schutter de moskee betrad met bivakmuts op, kort nadat het avondgebed begon. Toen de eerste telefoontjes naar de politie werden gepleegd, begon hij te schieten op gelovigen die na het gebed in de moskee bleven hangen. Een van de slachtoffers, Azzeddine Soufiane, heeft weten te voorkomen dat er meer doden vielen door op de schutter af te rennen en hem proberen te stoppen. Hierbij kwam hij zelf om het leven. Velen zien Soufiane door zijn acties als held.

In Paradijs Canada spreekt Emy Koopman met Mohammed Kabar, hij overleefde de aanslag. Bekijk hieronder een fragment:

Bissonnette werd later in zijn auto aangehouden. Hij belde zelf de politie en vertelde hen dat hij bij de schietpartij betrokken was en zich wilde overgeven. Op het moment van de aanslag had Bissonnette paxil, een antidepressiva, geslikt.

tweet van Trudeau

Eerder, in juni 2016 (tijdens de Ramadan), werd er een afgehakt hoofd van een varken voor de Grote Moskee achtergelaten. Dit werd beschouwd als een islamofobe aanval en de moskee liet na dit incident beveiligingscamera’s plaatsen.

De moskee ligt vlakbij de Université Laval, een universiteit met veel internationale studenten uit Franstalige Afrikaanse landen met een moslimmeerderheid. Aan deze universiteit studeerde ook de schutter, Alexandre Bissonnette. Hij was ‘low profile’ en viel niet op, als een verlegen, teruggetrokken student politicologie.

Toch had deze verlegen student extreemrechtse denkbeelden en uitte hij nationalistische opvattingen op zijn social media. Hij was aanhanger van de extreemrechtse Franse politicus Marine Le Pen en was anti-immigratie en anti-islam. Ook was hij geen voorstander van gelijke rechten voor vrouwen. De beheerder van een Facebook-pagina voor vluchtelingenondersteuning zei dat Bissonnette vluchtelingen en feministen vaak online kleineerde.

Bissonnettes xenofobie werd voor hem bevestigd door een bericht van premier Justin Trudeau, die op Twitter schreef: ‘Iedereen is welkom in Canada.’ Hij tweette dit als antwoord op Donald Trump, die had gezegd dat mensen uit moslimlanden niet meer welkom waren in Amerika, de zogeheten travel ban. Een dag na Trudeau's tweet vond de aanslag op de moskee plaats.

De tweet van premier Justin Trudeau, waarin hij aangeeft dat alle vluchtelingen welkom zijn in Canada.

Bissonnette vertelde de politie dat hij inderdaad gemotiveerd was door de reactie van Justin Trudeau op het reisverbod van Donald Trump, en dat hij ervan overtuigd was dat vluchtelingen een bedreiging vormden voor zijn familie.

terroristische daad

Premier Justin Trudeau en de premier van de provincie Quebec, Philippe Couillard, bestempelden de aanslag als een terroristische daad. Toch werd Bissonnette niet aangeklaagd op grond van de terrorismebepaling van het Wetboek van Strafrecht. Volgens juridische experts vereist het misdrijf terrorisme in het Canadese wetboek van strafrecht niet alleen gewelddaden, maar meestal ook samenwerking met een terroristische groepering, wat moeilijk te bewijzen zou zijn voor een enkele schutter.

Bissonnette werd op 8 februari 2019 veroordeeld tot een levenslange gevangenisstraf, zonder mogelijkheid van voorwaardelijke vrijlating gedurende 40 jaar. Tijdens het proces beschreef de rechter hoe Bissonnette in de jaren voor de aanslag steeds meer begon te drinken en last had van angsten, depressies en zelfmoordgedachten.

Om aan te geven dat de hij nauwelijks empathie kon voelen, herinnerde de rechter eraan dat de man na de aanslag zei het jammer te vinden dat hij niet meer mensen had kunnen doden. Een maand later, op 8 maart, ging Bissonnette in beroep tegen zijn straf.

extreemrechts

Vergeleken met andere Canadese steden heeft Quebec een actieve extreemrechtse gemeenschap. De meeste extreemrechtse groepen nemen een harde anti-immigratiestelling in. Ze vinden het noodzaak om de 'Quebecois-cultuur' te behouden en steunen een extreem nationalistisch gedachtegoed. Sommige groepen zeggen ook dat ze Quebec beschermen tegen de in hun ogen vermeende dreiging van islamisering.

De eerste Canadese tak van de Europese anti-moslimgroep Pegida (Patriottische Europeanen tegen de islamisering van het Westen) verscheen in 2015 in Quebec, maar deze groep opereert voornamelijk online.

Ook is er Atalante, een neo-nazi-groep die in 2016 werd opgericht door mensen die Legitime Violence volgden, een hardcore ‘ultranationalistische’ haatrockband geïnspireerd door de skinheadbeweging in Quebec. Hun slogan luidt: ‘Bestaan is vechten tegen wat mij onderdrukt.’ Ze geloven in een blanke natie en beweren dat multiculturalisme hun identiteit kapotmaakt en dat ze lijden onder de ‘tirannie van politieke correctheid’.

Een andere grote groepering, Storm Alliance, heeft zich in 2016 afgebroken van Soldiers of Odin, een anti-immigrantengroep met vestigingen in heel Canada. Deze groep is in 2015 in Finland opgericht naar aanleiding van de Europese vluchtelingencrisis. De vestiging van SOO in Quebec werd geleid door Dave Tregget tot 9 december 2016, toen hij werd vervangen door zijn onderbevelhebber, Katy Latulippe. Tregget beweerde dat hij alle extreemrechtse groepen wil verenigen om samen te werken en 'Canadese waarden te beschermen'.

La Meute, vrij vertaald als de wolvenroedel, is de grootste extreemrechtse groep in Quebec. De leiders komen uit steden rond Quebec City en de groep heeft vestigingen door heel de provincie. La Meute werd in 2015 opgericht door twee ex-militairen, Eric ‘Corvus’ Venne en Patrick Beaudry. Ze staan bekend om hun islamofobe karakter, waardoor Storm Alliance ze zelfs beschuldigde van racisme, ondanks eerdere incidentele samenwerkingen.

het immigratiebeleid van Quebec

De Franstalige provincie Quebec geeft prioriteit aan immigranten die vloeiend Frans spreken. Daarom wonen er veel moslimimmigranten uit de voormalig Franse koloniën zoals Senegal, Guinea, Nigeria en de Noord-Afrikaanse landen Algerije, Tunesië en Marokko. In Quebec wonen meer Arabische inwoners dan in elke andere Canadese provincie. Net als de meeste immigranten wonen ze vooral in Montreal, de grootste stad van Quebec.

Zonder migranten zou het enorme land Canada niet kunnen draaien. Dankzij een selectiesysteem zijn de nieuwkomers veelal hoger opgeleid dan de gemiddelde Canadees. Sinds Trumps verkiezing staken duizenden migranten vanuit Amerika de grens met Canada over, waardoor in Quebec, van oudsher een stad waar zorgen leven over het behouden van de eigen culturele identiteit, de xenofobie en moslimhaat oplaaiden.

De vreemdelingenangst in Quebec is diepgeworteld en komt voort uit het verleden; de Franstaligen hebben hun identiteit eeuwenlang hebben moeten verdedigen tegen de dominante Engelstaligen. In plaats van tegen de Engelse onderdrukker, richt het nationalisme zich tegen nieuwkomers uit andere culturen.

In Paradijs Canada interviewt Emy Koopman politiek filosoof Charles Taylor. Taylors ideeën over het multiculturalisme zijn belangrijk geweest voor het Canadese beleid. Bekijk hieronder een fragment:

het proces tegen Bissonnette

Emy Koopman was voor Paradijs Canada aanwezig bij het proces tegen Alexandre Bissonnette. Vanuit de rechtbank deed zij verslag.

'Bissonnette wordt binnengeleid, boeien om zijn handen, bleek. Een ‘jongen’, inderdaad, opgedirkt voor het schoolbal, in een blauw pak zonder stropdas, de haren netjes gekamd. Om de zoveel tijd kijkt hij om naar zijn ouders op de eerste rij. Ik zit te ver weg om zijn uitdrukking te kunnen lezen.

een aanval op de gemeenschap
‘Nog nooit,’ spreekt de rechter, vanzelfsprekend in het Frans, ‘heeft deze stad, deze provincie, zoiets gezien als wat er op 29 januari 2017 is gebeurd. Een tragedie, een aanval op de gemeenschap, notre tissue sociale. Quebec herstelt zich van een diepe belediging.’
Indrukwekkende woorden, maar ik denk ook gelijk: dit is niet helemaal waar. In Montréal vond in 1989 al een rechtse terroristische aanslag plaats, een schietpartij waarbij 14 jonge vrouwelijke ingenieurs-in-opleiding werden doodgeschoten door een man die het feminisme de schuld gaf van zijn eigen onvermogen op die opleiding te komen.
Bissonnette, blijkt uit de profielen in de media, vertoont gelijkenissen met die dader, ook hij had gespeeld met het idee van een anti-feministische aanslag, maar moslimangst en een tweet van Trudeau waarin die vreemdelingen welkom had geheten zouden de doorslag hebben gegeven voor zijn uiteindelijke doelwit. ‘Faire quelque chose’ – ‘íets doen’, was zijn reden geweest.

blootsvoets de sneeuw in
In detail beschrijft de rechter wat er is gebeurd die 29e, elk ledemaat waar een kogel is binnengedrongen wordt benoemd, elk slachtoffer en zijn familie, de drie kinderen die naar buiten renden, blootsvoets de sneeuw in. Als hij vertelt hoe Azzeddine Soufiane nog probeerde om Bissonnette tegen te houden, gewond raakte en op de vloer van de moskee werd doodgeschoten, klinkt er gesnik. Twee vrouwen staan op en verlaten de zaal. De meeste mannen blijven ferm rechtop zitten, hun armen over elkaar heen geslagen, zichzelf beschermend.

une société juste
Niemand die hier zit weet hoe lang het zal duren, maar het is wel duidelijk dat de rechter zijn tijd gaat nemen. ‘De straf moet proportioneel zijn,’ zegt hij, niet strenger dan nodig. ‘Wij Canadezen,’ zegt hij, ‘zijn geen Amerikanen, het gaat ons om une société juste.’ De hele geschiedenis van de rechtspraak komt voorbij, tientallen eerdere vonnissen. Alle factoren die worden meegewogen spelt hij tot in detail uit, de complete psychologische rapporten van Bissonnette. 150 jaar is niet meer proportioneel, legt de rechter uit, maar 25 jaar, dat is te weinig. Een rechtvaardige straf zou in dit geval tussen de 35 en 42 jaar liggen. Maar officieel kan dat niet onder het huidige rechtssysteem. Het woord dat steeds maar terugkomt, in de repetitieve, met veel theorie doorspekte speech, is proportionaliteit. Niet te zwaar, niet te licht.

het vonnis
Pas rond half vier, zes uur na aanvang, velt de rechter zijn vonnis. De zaal is muisstil, mensen zijn weer op slag wakker, schuiven letterlijk naar het puntje van hun stoel. ‘Je hebt ongelooflijk lijden veroorzaakt,’ spreekt de rechter, ‘maar je hebt ook berouw getoond, ik kan je niet straffen zoals ik iemand zou straffen die dat niet had gedaan.’

25 jaar krijgt Bissonnette, plus 15 jaar, plus levenslang. Na 40 jaar kan hij een aanvraag doen om vrijgelaten te worden, maar als die wordt afgewezen, zal hij alsnog zijn leven in de cel moeten doorbrengen. Het is een compromis, een Canadese redelijke middenweg. Het is een historische uitspraak.

Een maand nadat we zijn teruggekeerd in Nederland, op 15 maart 2019, pleegt een Australische etno-nationalist een aanslag op een moskee in Christchurch, Nieuw-Zeeland, waarbij vijftig doden vallen. Op zijn wapenuitrusting had hij, in een pervers eerbetoon, de naam van Bissonnette gekalkt.

Lees meer in het reisdagboek dat Emy bijhield tijdens haar reis naar Quebec.