Ik sprak een aantal vertrekkende Zuid-Afrikanen aan. ‘Ik ben erg zenuwachtig’, fluisterde Charl Kleinhaus, voordat hij door een medewerker van de Amerikaanse ambassade het zwijgen werd opgelegd. ‘Praat niet met die journalist.’

Kleinhaus is al jaren zeer actief op X, waar hij zijn feed volschreef met antisemitische teksten. Die heeft hij nu gewist.  
 
Ik vroeg een Zuid-Afrikaanse collega naar het spektakel dat hij stond te filmen. ‘The circus has come to town’, lachte hij, terwijl hij zijn beelden live de ether in zond. De verslaggever kon haar verbazing ook niet onderdrukken. ‘Witte Zuid-Afrikanen zijn toch nog altijd het beste af in dit land’, zei ze zachtjes.

Toch bleven ze filmen. En wij ook.

Het tafereel was het voorlopige hoogtepunt van een ontwikkeling die we vorig jaar in onze uitzending ‘De vrienden van apartheid’ (2024) voorspelden. De opkomst van radicaal-rechtse partijen in Europa en Amerika heeft in Zuid-Afrika de megafoon gegeven aan een groep extremisten, die zich sinds het einde van de apartheid, dertig jaar geleden, volkomen gemarginaliseerd hebben gevoeld.

Hun samenzweringstheorieën over een witte genocide, discriminatie van witte Zuid-Afrikanen en de confiscatie van dit land door de overheid, kregen tot voor kort alleen gehoor in obscure chatrooms en op webfora aan de randen van het internet. 
 
Maar met Donald Trump aan de macht en Elon Musk aan de knoppen van één van de grootste sociale mediaplatforms ter wereld, hebben deze mensen plots een miljoenenpubliek.

‘Zuid-Afrika heeft 142 wetten die iedereen die niet zwart is, discrimineren’, loog Musk deze week tegen zijn 219 miljoen volgers op X. ‘Dit is een schande voor de erfenis van Nelson Mandela, die alle rassen gelijk wilde behandelen in Zuid-Afrika.’

Dit land kende voor 1994 een waaier aan gewapende witte groeperingen, die decennialang waarschuwden voor hel en verdoemenis. Voor de dag dat iedereen in Zuid-Afrika, niet alleen de witte minderheid, stemrecht zou hebben. Journalisten waren dol op het beeld van bruinhemden als Eugène Terre’Blanche en zijn Afrikaner Weerstandsbeweging, die jarenlang openlijk op zwarte Zuid-Afrikanen jaagde en hen vermoordde.

Toen Mandela’s partij ANC de onderhandelingen begon met het apartheidsregime over democratische verkiezingen, ramde Terre’Blanche met zijn pantserauto de pui van het gebouw waar de onderhandelingen plaatsvonden.
 
Toen kwam 27 april 1994 en verdwenen de extremisten als sneeuw voor de zon. Terre’Blanche viel voor het oog van de camera van zijn paard en werd later vastgezet wegens moord op een zwarte pompbediende. Journalisten hadden na ‘94 geen oog meer voor zijn donderpreken, en richtten hun camera’s liever op de regering van Nelson Mandela en de regenboognatie die hij beoogde.

Wat je geen aandacht geeft, verwelkt.

Dus toen we deze week een vooraanstaande zwarte advocaat in dit land om commentaar vroegen op alles wat er nu in de VS over Zuid-Afrika wordt gezegd, kreeg ik de wind van voren. ‘Je bent alleen maar hier omdat Donald Trump iets over witte mensen heeft gezegd. Als hij iets over zwarte mensen had gezegd, zou je niet eens naar Zuid-Afrika zijn gekomen.’ 
 
Ik moest even slikken en verdedigde mijzelf met een journalistiek adagium. Als er onwaarheden worden verteld, heb je als journalist toch ook de taak om die leugens aan te kaarten en ze te weerleggen?

Maar ik twijfelde aan mijn eigen verweer. Gaven we zelfs met al onze pogingen tot nuance bij dit verhaal uiteindelijk toch niet ook een podium aan extreemrechtse samenzweerders, die journalistieke collega’s in Zuid-Afrika al die jaren probeert te negeren?

Moest je de obsessies van de president van Amerika en de rijkste man op aarde niet gewoon doodzwijgen?

‘Wat we hier zien, is de wederopstanding van witte suprematie’, zei de advocaat. ‘Het enige waar zij en Trump en Musk bang voor zijn, is gelijkheid.’ Een collega vulde aan: ‘Waarom moet ik mij druk maken over 49 Zuid-Afrikanen die hier niet willen wonen? Laat ze gaan. Ik ben meer geïnteresseerd in de Zuid-Afrikanen die hun schouders onder dit land willen zetten.’

De camera rolde. Ik was toch blij om een Zuid-Afrikaan het zó duidelijk te horen zeggen.