Joodse redder van soldaten

Dikke kans dat je het verhaal van de ontdekking van penicilline wel zo’n beetje denkt te kennen. Over hoe Alexander Fleming na zijn vakantie een petrischaaltje vond met een ongewenste schimmel, en hoe hij opmerkte dat het gebied om die wollige massa heen vrij was van bacteriën. Eureka! De schimmel maakte een antibacterieel middel. Dat zou weleens handig kunnen zijn. En jawel hoor, het sap van deze schimmel bleek allerlei ziekteverwekkende bacteriën te doden.

Wat je waarschijnlijk niet weet, is dat pogingen om hier iets nuttigs mee te doen tien jaar lang op niets uitliepen. Nou vooruit, het schimmelsap was wel handig om penicillineongevoelige bacteriën in het laboratorium te scheiden van gevoelige soorten, maar verder reikte het praktisch nut niet. Want hoe haal je de werkzame stof uit die schimmel? Het bleek een duivels moeilijke opgave, waar een tijd lang niemand zijn vingers aan wilde branden.

In de zomer van 1928, op het moment dat Fleming zijn beschimmelde schaaltje ontdekte, was het in Duitsland onrustig. Communisten en fascisten bestreden elkaar gewapenderhand, en er waren net verkiezingen geweest. De partij van Adolf Hitler had een schamele 2,6 procent van de stemmen gehaald, dus niemand vermoedde dat hij een paar jaar later alle macht naar zich toe zou trekken.

Waarschijnlijk maakte Ernst Chain, zoon van een Russische vader en een Duitse moeder, beide Joods, zich daarover dan ook nog niet echt zorgen. Als scholier had hij overwogen pianist te worden, want daarvoor had hij talent. In een andere wereld had hij mooie muziek kunnen maken met Reinhard Heydrich, die bijna violist was geworden. Maar nu was hij scheikundestudent. Ook daarin was hij zeer getalenteerd.

Na zijn promotie, in 1930, ging hij werken in het Charité-ziekenhuis in Berlijn, waar hij enzymen bestudeerde. Toen Hitler in 1933 aan de macht kwam, trok Chain al snel de conclusie dat hij zijn heil beter kon zoeken in Engeland. Hij vertrok. Zijn vader was al jaren geleden overleden; zijn moeder bleef en stierf later in een concentratiekamp.

In Cambridge kon de jonge biochemicus meteen aan de slag en in 1935 werd hij ‘weggekocht’ door Oxford, waar hij onder meer slangengif en kankercellen bestudeerde en werkte aan de ontwikkeling van allerlei biochemische bepalingen.

Net toen de oorlog uitbrak, in 1939, begon hij samen met ene Howard Florey te werken aan een systematische studie van antibacteriële stoffen die gemaakt werden door andere micro-organismen. Onder meer penicilline, de al bijna weer vergeten wonderstof van Fleming.

Onderzoek in oorlogstijd vergde extra veel creativiteit, want geld was er nauwelijks. Chain en Florey lieten in het begin schimmel groeien in wat ze maar te pakken konden krijgen: badkuipen, beddenpannen en melkbussen bijvoorbeeld. Collega Norman Heatley vond een manier om die werkzame stof in redelijke concentraties uit het schimmelsap te halen, en een andere biochemicus wist het verder op te zuiveren.

Met de penicilline deden ze dierproeven. Al in 1940 wisten ze te bewijzen dat de stof muizen kon beschermen tegen een normaal gesproken dodelijke infectie met streptokokken, een soort bacteriën. En op 12 februari 1941 diende de eerste proef met een mens zich aan.

Het was in die tijd zo dat een schrammetje je dood kon betekenen. De 43-jarige politieman Albert Alexander had zich in december 1940 licht verwond bij het snoeien van rozen, op zijn wang. Hoewel het ook mogelijk is dat een verwonding bij een bombardement tot een infectie heeft geleid. Hoe dan ook, een maand later werd hij in het ziekenhuis opgenomen met abcessen op zijn hoofd en in zijn longen. Een oog moest worden verwijderd. De etterende wonden werden steeds groter. Hij raakte bewusteloos en leek ten dode opgeschreven, en juist dat maakte dat hij in aanmerking kwam als proefpersoon. Alexander kreeg als allereerste mens een infuus met penicilline. En jawel hoor: binnen een etmaal zakte zijn koorts, kreeg hij zijn eetlust terug en begonnen de wonden te helen.

Het werkte dus. Maar een mens weegt zo’n drieduizend keer meer dan een muis, daarom was ook drieduizend keer zo veel penicilline nodig voor de behandeling. Dat konden de onderzoekers nog niet maken. Ze deden wat ze konden, haalden zelfs penicillinerestjes uit de urine van hun patiënt, maar het was te weinig. De bacteriën wonnen en Albert Alexander stierf op 15 maart. Chain en Florey besloten voorlopig alleen kinderen te behandelen, omdat die minder penicilline nodig hadden. Dat was succesvol, en het was duidelijk dat penicilline van enorme militaire waarde kon worden. Gewonde soldaten stierven namelijk bij bosjes aan infecties. En ook zonder verwonding ging het vaak mis, met name door longontsteking.

Chain en Florey verbeterden hun productieproces; het laboratorium werd een goed draaiende penicillinefabriek, met een groot schimmelvat. Maar het moest allemaal groter, veel groter. Florey en Heatley vlogen die zomer naar de Verenigde Staten om collega’s voor het project te interesseren. De Amerikanen ontwikkelden al snel een beter voedingsmedium en vonden een andere schimmel die gemakkelijker aan te zetten was tot de productie van grote hoeveelheden penicilline. Farmaceutische bedrijven gingen meedoen, de overheid kwam met geld, en toen ging het hard. 

In juni 1942, toen Reinhard Heydrich in Praag probeerde te herstellen van de wonden die hij op 27 mei had opgelopen bij de half mislukte aanslag op hem, waren er ook in Amerika nog geen commerciële penicillinefabrieken – de eerste opende zijn deuren in maart 1944. Maar de Amerikanen en de Britten konden het spul wel in voldoende hoeveelheden maken om kleine aantallen patiënten mee te behandelen. Voor een belangrijke bestuurder bijvoorbeeld.

Duitsland had niets. Zeker weten we het niet, maar het lijkt erop dat Heydrich aan een infectie bezweken is die met penicilline prima te behandelen was geweest. Zou hij nog geleefd hebben als Ernst Chain het land niet was ontvlucht uit angst voor vervolging? Om eerlijk te zijn: waarschijnlijk niet. Dan zou Chain ook in een concentratiekamp zijn beland, en had hij nooit zijn belangrijke werk aan penicilline kunnen doen. Werk waarvoor hij, samen met Fleming en Florey, in 1945 de Nobelprijs ontving.

Maar dat de nazi’s de oorlog verloren, is wel ten dele toe te schrijven aan de brain drain die de onderdrukking, uitsluiting en uiteindelijke massamoord op de Joodse burgers van Europa veroorzaakte.

En hoe ging het verder met Ernst Chain? Hij trouwde in 1948 met zijn collega Anna Beloff, en kreeg met haar twee zoons en een dochter. Die zonen zie je in aflevering 5 van Himmlers hersens heten Heydrich vertellen over het baanbrekende werk van hun vader, die in 1979 is overleden.