Het Spoor Terug
Hoe de radio de oorlog overleefde 1: Radio Oranje
Aflevering één van een driedelige serie over de radio tijdens de oorlog. Ditmaal: Radio Oranje. Deze 'stem van strijdend Nederland' was de dagelijkse radio-uitzending uit Londen, waarmee de Nederlandse regering het contact onderhield met het door de Duitsers bezette Nederland. Dat gebeurde met vallen en opstaan, zoals blijkt uit de getuigenissen van twee bekende stemmen van deze zender, de schrijver A. den Doolaard en historicus Lou de Jong.
Interviews met:
- Loe de Jong, oud-medewerker Radio Oranje;
- A. den Doolaard (schrijvers-pseudoniem van Cornelis Spoelstra), oud-medewerker Radio Oranje.
Inleidende teksten:
Tekst 1
Als in de dramatische meidagen van 1940 het kabinet en de koningin uitwijken naar Engeland, is daarmee het contact tussen de Nederlandse regering en het door de Duitsers bezette vaderland verbroken. De enige mogelijkheid om zich in die eerste weken tot de achtergebleven landgenoten te wenden, vormt de Nederlandse afdeling van de BBC, die juist enkele weken eerder, in april, van start is gegaan met dagelijkse uitzendingen van een kwartier. Via dit kanaal komt op 20 mei het eerste levensteken, in de vorm van een 10 minuten durende toespraak van minister-president de Geer. De bejaarde premier (hij is dan 70 jaar) toont geen enkele strijdbaarheid. Hij dringt er bij de bevolking zelfs op aan om via een correcte samenwerking "de achting van de tegenstander" te winnen. Over deze toespraak heeft de Geer geen enkel overleg gehad met de andere ministers noch met koningin Wilhelmina. Vooral de laatste is over de defaitistische toon die de Geer heeft aangeslagen uiterst verbolgen.
Het duurt daarna niet lang voor de regering er in slaagt over een eigen uitzendmogelijkheid in eigen beheer te beschikken. Dat is Radio Oranje, waarover deze uitzending zal gaan, als eerste in een serie over hoe de vrije radio de oorlog overleefde. De bekende historicus Dr. Lou de Jong was als jong journalist vanaf het eerste begin bij Radio Oranje betrokken.
Tekst 2
Naast Radio Oranje ontstonden in Engeland nog andere op het bezette Nederland gerichte radio-uitzendingen. Zoals de Flitspuit, een omroep die pretendeerde vanuit bezet gebied te opereren en die sterk gericht was op het stimuleren van een geest van verzet. Het was een Engels initiatief, waarvan de uitvoering voornamelijk in handen was van de latere VARA-commentator Meyer Sluiser. Deze zender bleef ongeveer een jaar in de lucht, van zomer 41 tot zomer 42. Van meer betekenis was de invloed van De Brandaris, een dagelijkse omroep, die in eerste instantie bedoeld was om het moreel van de duizenden Nederlandse zeevarenden te ondersteunen. Het was een gezamenlijke onderneming van de BBC en de Nederlandse regeringsvoorlichtingsdienst. De uitzendingen begonnen in juli 1941 en werden van meet af aan gekenmerkt door een frisse, opbeurende aanpak. Dat was het werk van twee bezielde radiosprekers, de journalist Henk van den Broek, die correspondent geweest was van de Telegraaf in Parijs en de schrijver A. den Doolaard. Onder hun pseudoniemen De Rotterdam en Bob kregen zij grote bekendheid.
Tekst 3
Bij de strijdvaardige aanpak van de Brandaris-uitzendingen staken de veel minder geïnspireerde programma's van Radio Oranje ongunstig af, zodat er in de Londense kringen steeds meer stemmen opgingen de beide omroepen samen te voegen. Zoals gebruikelijk in dat soort zaken stuitte dat op veel persoonlijke animositeit, vooral bij Jan Willem Lebon, oud-penningmeester van de VARA, die als leider van Radio Oranje geen blijken van journalistiek-creatieve talenten had gegeven. Lou de Jong, destijds de tweede man van Radio Oranje, stond wel positief tegenover de fusie:
Tekst 4
Toen de samenvoeging eind 1942 een feit geworden was kreeg Radio Oranje een hechte, goed op elkaar ingespeelde staf, waarin de taken overzichtelijk verdeeld waren: Lou de Jong behandelde het oorlogsverloop, van den Broek als de Rotterdammer concentreerde zich op de gebeurtenissen in bezet Nederland en Den Doolaard was gespecialiseerd in aanstekelijke peptalks. Voor velen in bezet gebied was Radio Oranje synoniem met 'de Engelse zender', bron van waarheidsgetrouwe informatie, hoop en bemoediging.
Tekst 5
Van veel betekenis waren in dat verband de toespraken van koningin Wilhelmina, die daarmee al gauw een aanstekelijk imago van onverzettelijkheid verkreeg.
Tekst 6
Van geheel andere aard, maar eveneens niet zonder effect bij de ondersteuning van het moreel in bezet gebied, was het aandeel van het vrijwel geheel met amateurkrachten verzorgde cabaret De Watergeus, waarvan de liedjes gemaakt waren op bekende Nederlandse wijsjes van die dagen. De 20-jarige Jetty Paerl verwierf er zich oorlogsfaam mee.
Tekst 7
Het grootste obstakel waarmee Radio Oranje te kampen had, was de onvolledige informatie die men had over wat er in bezet gebied gebeurde. Daardoor kon men meestal niet inspelen op zaken, die in Nederland van grote actuele betekenis waren. Engelandvaarders deden meestal vele maanden over hun tocht naar de vrijheid en ten gevolge van het langdurige England Spiel waren de geheime radio-verbindingen met bezet gebied voor jaren onbruikbaar.
Tekst 8
Ingrijpend werd deze situatie verbeterd in 1944, vooral toen gedeelten van Nederland bevrijd werden. De informatie over wat er in bezet gebied gebeurde nam toe in omvang en betrouwbaarheid. Als gevolg daarvan kon Radio Oranje meer en meer een rol spelen in de gebeurtenissen.
Tekst 9
Naast koningin Wilhelmina was ook minister-president Gerbrandy een uiterst positieve factor in de geest van strijdbaarheid, die vanuit Londen naar het bezette vaderland uitging. Hij was niet alleen de grondlegger van Radio Oranje geweest, hij bleef door de jaren heen grote betekenis aan deze oorlogomroep toekennen. Voortdurend was hij in discussie met de programmastaf over de vorm waarin berichten of instructies voor de bevolking moesten worden doorgegeven. Daar kwam nogal eens wat overredingskracht van beide kanten bij kijken, weet Den Doolaard zich te herinneren.
Tekst 10
Toen het overrompelende oorlogsverloop in de laatste zomermaanden van 1944 het vaderlandse grondgebied begon te naderen, braken ook voor Radio Oranje spannende dagen aan. Van historisch belang is daarbij de uitzending van maandagavond 4 september, waarin tot verrassing van De Rotterdammer, die de uitzending presenteert, premier Gerbrandy op het laatste moment een verandering in zijn tekst aanbrengt en meedeelt, dat de Nederlandse grens is overschreden.
Tekst 11
Deze overmoedige en naar later bleek onjuiste informatie leidde tot de hysterische opwinding van Dolle Dinsdag, de dag waarop Het Gerucht alle gebeuren beheerste, waarop men de bevrijders al in Rotterdam en Den Haag en op weg naar de hoofdstad waande en ook de dag waarop vele NSB-ers en andere foute landgenoten hals over kop de vlucht namen naar het oosten.
Tekst 12
Ook Robert Kiek, de oorlogscorrespondent van het ANP en Radio Oranje, was hier op 5 september nog overtuigd, dat de totale bevrijding van ons land nog slechts een kwestie van enkele dagen zou zijn. Maar het liep anders. De opmars was zo snel gegaan dat er aanvoerproblemen ontstonden, waardoor de opmars enkele weken tot staan kwam. Op 17 september volgt dan de grote doorbraak door Brabant gekoppeld aan de luchtlandingen bij Arnhem. Bij die operaties wordt op 18 september Eindhoven bevrijd, waar een nieuwe fase van de vrije Nederlandse radio zal beginnen met de zender Herrijzend Nederland, waar we volgende week uitvoeriger op in zullen gaan. Robert Kiek stuit in de opwindende weken die in september en oktober volgen, tijdens zijn omzwervingen door het bevrijde Noord Brabant op een verrassende situatie, die tot het beëindigen van zijn correspondentschap leidt.
Tekst 13
De voorzichtigheid van Den Doolaard en Lou de Jong leidde er toe, dat Radio Oranje de reportage van Kiek niet uitzond. De Nederlandse sectie van de BBC deed dat echter wel. Het was een fout van de militaire censor in Eindhoven, die de reportage van Kiek niet had mogen laten passeren. Dat de arrestaties en de daaruit voortvloeiende liquidaties, die kort daarna in de Utrechtse verzetgroep plaatsvonden, hiervan het gevolg zijn geweest, staat niet vast, maar is niet uitgesloten.
Tekst 14 vervalt
Tekst 15
Gedurende de laatste oorlogswinter werkten de vrije omroepen van Radio Oranje en Herrijzend Nederland in nauwe samenwerking, maar onafhankelijk van elkaar. Na het vertrek van van den Broek was Den Doolaard chef van Radio Oranje geworden. Hij en Lou de Jong verzorgden samen de laatste uitzending van de Londense omroep. Dat was op ... juni 1945. Radio Oranje was toen praktisch vijf jaar aaneengesloten in de lucht geweest.
Uitgebreidere documentatie aanwezig in VPRO archief