Na een tamelijk korte formatie sloten de partijen CDU/CSU en SPD begin april een coalitieakkoord. En die deal, ‘Verantwortung für Deutschland’ (Verantwoordelijkheid voor Duitsland) is op het gebied van het digitale domein een trendbreuk met het verleden te noemen. 

Duitsland bleef altijd achter op digitaal gebied, maar nu spreekt er toch behoorlijk veel ambitie uit. Uitrol van 5G-netwerken, betere dekking, minder bureaucratie, betere voorwaarden voor onderzoek en start-ups, en een digitale overheid die wordt uitgebouwd. 

Praktisch betekent dat een omslag naar digitaal en gebruiksvriendelijk bestuur met initiatieven als het Deutschland-ID, een digitaal burgeraccount vergelijkbaar met de DigiD dat je voortaan in heel Duitsland kan gebruiken en niet slechts per deelstaat. Ook willen CDU/CSU en SPD beleid ontwikkelen om de digitale vaardigheden van alle burgers te versterken, en privacy en gegevensbescherming krijgen een prominente plek in het beleid.

Paul Timmers, onderzoeker geopolitiek en technologie aan onder meer de KU Leuven, is aangenaam verrast over de nieuwe koers. Met name de ambitie digitaal onafhankelijk te worden van de VS en China spreekt hem aan, iets waar Timmers zich jarenlang sterk voor maakte als directeur bij de Europese Commissie.

De Duitsers winden er inmiddels geen doekjes meer om. ‘Digitale politiek is machtspolitiek,’ is te lezen aan het begin van de paragraaf over digitalisering. ‘We willen een digitaal soeverein Duitsland en moeten daarom onze afhankelijkheden afbouwen,’ schrijven de onderhandelaars van CDU/CSU. 

Timmers ziet dan ook een keerpunt in de Duitse politiek. Zelfs de Schuldenbremse wordt losgelaten. Voorheen waren Duitse regering gebonden aan een rem op schulden maken, maar CDU/CSU en SPD laten dat nu los. Daardoor kan het begrotingstekort flink hoger oplopen, in elk geval een stuk meer dan de begrensde 0,35 procent van het bbp waarvan sprake was, mogelijk tot wel 3 procent – de tamelijk harde Europese grens. 

Dat maakt investeringen mogelijk. Zo is er voor investeringen in infrastructuur een fonds van 500 miljard in het leven geroepen. ‘Maar ja, nuanceert hij, dan heb je het probleem niet binnen een paar jaar verholpen. ‘Dan spreek je echt over tien tot vijftien jaar, terwijl de hele kwestie nu enorm speelt, natuurlijk.’

En Timmers ziet nog een positief signaal: de voedingsbodem voor verdere innovatie bestaat al. Timmers wijst op het Duitse bedrijf NextCloud dat open source-oplossingen aanbiedt die op termijn de (cloud)diensten van giganten als Microsoft zouden kunnen vervangen. Verschillende Duitse universiteiten en overheden gebruiken het al, en ook vijf Nederlandse universiteiten experimenteren er sinds dit voorjaar mee. ‘Je ziet al met al dat er grote innovatie-activiteit bestaat in Duitsland. Als de commerciële interesse bestaat en de bedrijven verder kunnen opschalen, kunnen al die Duitse oplossingen ook in breder Europees verband worden gebruikt.’

Juist dat Europese verband is belangrijk. Als Duitsland en de EU soeverein willen zijn en hierin een eigen geopolitieke koers willen varen, zullen de lidstaten de handen ineen moeten slaan. In dat opzicht is het bemoedigend dat de Frans-Duitse as – het belangrijke naoorlogse motorblok van de EU - in elk geval in dit dossier weer in stelling wordt gebracht. Onder bondskanselier Olaf Scholz (SPD) was de relatie met Frankrijk wat in het slob geraakt, vooral ook met de Franse president Macron, maar zijn opvolger Friedrich Merz (CDU/CSU) slaat duidelijk een andere, meer constructieve richting ‘Parijs’ in. Zo schaart zijn coalitie zich, volgens het regeerakkoord, achter het ambitieuze EuroStack-initiatief: “Om de digitale veerkracht te vergroten.' Nadat dit nieuws bekend werd, sprak ook de Franse regering zijn steun uit voor het initiatief. 'Ja, we staan erachter en werken aan gezamenlijke roadmap,' zei minister van AI en digitalisering Clara Chappaz volgens nieuwssite Euractiv.

EuroStack is een Europees initiatief dat gericht is op het ontwikkelen van een digitale infrastructuur die onafhankelijk is van grote niet-Europese technologiebedrijven (zoals Amerikaanse of Chinese bedrijven). EuroStack functioneert als een opeenstapeling van zeven lagen van ‘techsegmenten’ die met elkaar in verbinding staan. Dat zijn bijvoorbeeld chips, internet of things, software, AI en grondstoffen. Het idee hierbij is dat Europa met dit gelaagde ecosysteem meer digitale soevereiniteit moet krijgen. Wel op basis van een aantal belangrijke ethische kernwaardes. Zo moet het systeem bijdragen aan onder meer een versterking van de democratie (en deze dus niet ondermijnen zoals de grote Big Tech-bedrijven), gebaseerd zijn op transparant en verantwoord bestuur, met in inachtneming van privacy en databescherming en in dienst staan van het algemeen nut (data voor de goede zaak). 

Een van grote roergangers achter EuroStack is Francesca Bria, eerder te zien in deze aflevering van VPRO Tegenlicht. Topeconoom Bria - partner van techcriticus Evgeny Morozov – was onder meer Chief Technology Officer van Barcelona en bijzonder hoogleraar aan het instituut voor Innovation and Public Purpose van University College Londen. Ze adviseert over digitale strategie, technologie en informatiebeleid. Bria zat aan tafel met onderhandelaars van CDU/CSU en SPD tijdens hun formatieproces en lobbyde zo – met succes – voor EuroStack. Het zou wel eens de laatste kans kunnen zijn voor Europa’s technologische en digitale soevereiniteit, zei ze eerder in een panelgesprek. In een interview met De Correspondent herhaalde ze haar waarschuwing.  'We zijn gevaarlijk afhankelijk van een handjevol techoligarchen die de dienst uitmaken in Washington.” Volgens haar moet EuroStack met een 'initiële kapitaalinjectie van 10 miljard euro’ Europa doen uitgroeien tot een hub voor technologische innovatie'. Goed voor de Europese industriepolitiek, duurzaamheidsambities (clean tech) en competitie met andere handelsblokken. 

Ook Timmers is betrokken bij het project. Hij schreef samen met Bria een uitgebreide politieke-economische analyse en actieplan. 'Het is mooi om te zien dat het nu is opgenomen in het Duitse regeringsakkoord. En het is een belangrijk richtpunt om vanuit hier verder te gaan. Ook bedrijven en organisaties kunnen hier op inspelen voor de toekomst.'

Het kan raar lopen, zegt hij ten slotte. 'In 2018 zei de toenmalige voorzitter Europese Commissie Jean-Claude Juncker dat het uur van de Europese soevereiniteit was gekomen. Hij deed dat in zijn State of the Union-speech en zowat iedereen viel over hem heen. Nou, je kan wel zeggen dat dit inmiddels grandioos is veranderd, hoewel het allemaal wel lang heeft geduurd. De timing is perfect.'