hoe temmen we Big Tech?

‘Je kunt de leeuw ook niet verwijten dat hij de gazelle opvreet,’ aldus hoogleraar digitalisering Reijer Passchier in de Volkskrant. De leeuw in deze? Big Tech. De gazelle dan? De gebruiker ervan, of misschien zelfs de democratie. Hoog tijd die leeuw te temmen. Maar hoe?

Tekst Tara Vierbergen Beeld Fien Leeflang, 24 januari 2025

Daar zat het dan, op de voorste rij bij de inauguratie van Donald Trump: het Big Tech-eliteclubje, glimmend van geluk. We zagen Tesla en SpaceX-opperhoofd Elon Musk, baas van Meta Mark Zuckerberg, Amazon-oprichter en Washington Post-bezitter Jeff Bezos, Apple-baas Tim Cook en tot slot: baas van Alphabet en Google, Sundar Pichai. The big five, om bij de wildlifetermen te blijven (u weet wel: leeuw, gazelle).

Onder het mom ken je Big Tech CEO’s: enkele rijen erachter zat Shou Zi Chew, hoofd van TikTok. Kortom, de échte nieuwe wereldmacht.

Barbara Kathmann, woordvoerder Digitale Zaken (GroenLinks-PvdA), maakt zich daar terecht druk om en liet er tijdens een recent Big Tech-debat in de Tweede Kamer geen twijfel over bestaan: ‘Links of rechts, we worden er allemaal bijgenaaid door onverkozen techmiljardairs en autocratische regimes. Rusland, China, maar ook de oligarchen uit Amerika zijn de baas op het internet.’ Hoewel iets presidentiëler verwoord spuwde ook Biden in zijn afscheidsspeech waarschuwende woorden over grote techbedrijven en ultrarijken, en hun machtsmisbruik en invloed op de democratie.

Met Trump op het presidentiële pluche flirt Amerika inderdaad met oligarchische en plutocratische regeringsvormen. Daarover mogen we ons best zorgen maken. Over hoe Big Tech te beteugelen breekt de Europese Unie al even haar hoofd, dikwijls met succes. Europeanen zijn dankzij EU-wetgeving het best beschermd tegen de grillen en twijfelachtige moraal van grote techbedrijven.

Dat van die twijfelachtige moraal werd weer ’ns duidelijk toen Meta-baas Mark Zuckerberg enkele weken terug een klankloze knieval maakte voor Trump. Waar ‘Zuck’ professionele factcheckers jarenlang cruciaal achtte voor de democratie, mogen ze nu massaal zijn toneel verlaten, want: bah, censuur. Iedereen moet vooral alles kunnen zeggen wat-ie wil. Alle desinformanten, nepnieuwsverspreiders en haatzaaiers kunnen komende tijd hun lol op. Voor wie nog wel een moraal te verdedigen heeft, worden het bittere tijden – of in ieder geval: erg frustrerende.

Het circus begon afgelopen week al, toen de hashtags Biden, Fauci, Harris en Obama geblokkeerd bleken. Zoektermen die door Instagram pardoes waren aangemerkt als ‘gevoelige content’. Het platform spreekt van een foutje. Nog zo’n foutje: Facebook- en Instagramgebruikers die plots de officiële presidentiële accounts van Donald Trump en vicepresident JD Vance volgen – waarschijnlijk doordat ze de vorige officiële accounts volgden van Biden en Harris.

Tot zover het circus in Amerika. Hoe ligt Big Tech er in de Europese piste eigenlijk bij? En welke tools hebben we hier nodig om Big Tech te temmen?

‘sociale media werken als een soort gokkast’

Als je het Europarlementariër Kim van Sparrentak (GroenLinks-PvdA) vraagt: stevige regels. Van Sparrentak is sinds 2019 Europarlementariër en voor De Groenen probeert ze de macht van techgiganten in te dammen.

De Europese Unie is een eenzame koploper in het reguleren van machtsconcentraties op het internet, en Van Sparrentak staat vooraan in die strijd. Ze stelde de initiatiefwet ‘Digital Fairness Act’ voor, waarmee in de toekomst verslavende elementen van apps en telefoons moeten worden aangepakt. ‘We weten dat verslavend ontwerp van apps schadelijk is voor onze hersenen, dat mag wat mij betreft verboden worden, zodat Big Tech voortaan niet zomaar ons brein kan hacken om haar aandachtseconomie mee te voeden.’

‘Sociale media werken als een soort gokkast. Je swipet je naar beneden en je krijgt vervolgens iets leuks of iets stoms. En dan denk je: ik probeer het nog een keer. En zo scroll je door. De combinatie van eindeloze scroll en autoplay zijn superverslavend,’ vertelt Van Sparrentak in Tegenlicht-aflevering ‘Error 404: het internet in crisis’. ‘Daarbij duwt dat verslavende ontwerp de gebruiker steeds opnieuw in de richting van extreme inhoud.’

Techgiganten zijn in dit verhaal de circusdirecteur en dus spelregelbepaler. En op het moment dat de EU dan hun circus betreedt met wet- en regelgeving, om de circuservaring voor iedereen plezierig en veilig te houden, verschijnen daar de techlobbyisten ten tonele die fanatiek tetteren: ‘Jullie blokkeren onze innovatie!’ Mind you: techgiganten spenderen jaarlijks zo’n honderd miljoen aan de Brusselse lobbymachine. Daarmee hou je aardig wat lobbyisten op de been, die allemaal hun adagium over innovatie kunnen blijven herhalen.

Van Sparrentak moet daar niets van weten: ‘In welke wereld is een verslavende smartphone innovatief? Dat is toch hetzelfde als wanneer vapemakers een nog lekkerder smaakje op de markt zouden brengen en dat dan ‘fantastische innovatie’ zouden noemen die we vooral niet mogen reguleren?’ Ze vervolgt: ‘Het is idioot dat we toestaan dat platforms die we zo vaak gebruiken, zo schadelijk mogen zijn, alleen voor de winst van Big Tech. Terwijl we andere producten streng reguleren. Mijn blender, die ik één keer per maand gebruik, voldoet aan de strengste eisen, maar met mijn mobieltje kunnen techgiganten doen wat ze willen.’

Dit zit er in de Big Tech-temtoolbox

Onder het mom ‘innovatie’ zijn er veel te lang geen regels geweest voor bovengenoemde techbaronnen en hun bedrijven. ‘Ik denk dat dat een historische fout is geweest,’ aldus Van Sparrentak. Wetgeving dus. Naast de op stapel staande Digital Fairness Act is er al een aantal wetten en regels waarmee de Europese Unie techbedrijven aanpakt en reguleert.

In een notendop en op een rij hebben we in onze Big Tech-temtoolbox:

De Cyber Resilience Act, die eisen stelt aan de cyberveiligheid van digitale producten.
De Data Act, die burgers, bedrijven en overheden eerlijke en veilige toegang geeft tot gegevens.
De Artificial Intelligence Act, die spelregels opstelt voor veilige AI-systemen.
De Digital Markets Act moet voorkomen dat grote bedrijven misbruik maken van hun marktmacht en probeert de weg vrij te maken voor nieuwe spelers.
De Digital Services Act, die de online verspreiding van illegale inhoud voorkomt en de grondrechten van gebruikers beschermt.

Uiteraard zorgen alle Acts vooral voor gemopper en gemurmel bij de techbedrijven zelf, die zich nu flink geruggensteund weten door de Republikeinse Partij. De dreigementen uit die hoek zijn niet mals. Zo vertelde vicepresident JD Vance in een interview met YouTuber Shawn Ryan dat Amerika weleens uit de NAVO zou kunnen stappen, wanneer Europa de platforms van Musk verder probeert te beteugelen.

Wordt vervolgd, zullen we maar zeggen.

Tot slot nog even terug naar de inauguratie van Trump, want naast het Big Tech-eliteclubje zat er nog een opvallende figuur in de zaal. Voor de oplettende kijker weliswaar, want deze man glom niet van geluk, en klapte en lachte niet braaf mee met de rest van de kudde. Deze man bleef zitten. En hoewel klein van stuk, viel hij op, met zijn norse blik, ietwat opgetrokken schouders en de armen strak over elkaar. Voor deze man geen knieval voor Trump en de zijnen, zoveel was duidelijk: Bernie Sanders, dames en heren, de echte king of the jungle.