Econoom en voormalig minister van Financiën in Griekenland, Yanis Varoufakis, bestudeert al jaren de ontwikkelingen van de markt. Hij stelt dat kapitalisme op zijn laatste benen loopt en is ingehaald door iets nieuws. In zijn laatste boek Technofeudalism: What killed capitalism, noemt hij het nieuwe systeem technofeodalisme. ‘Een traditionele kapitalist gaf 85 procent van de winst aan de werknemers. Bij een bedrijf als Meta krijgen werknemers maar 1 procent. Kapitalisme is niet alleen stuk, maar ook vervangen door iets veel ergers’, vertelt Varoufakis aan VPRO Tegenlicht. 

Onder technofeodalisme is de macht in handen van de zeven grootste bedrijven, waaronder Google, Meta en Amazon. Zelfs Varoufakis geeft toe dat deze bedrijven handig, efficiënt en goedkoop zijn voor de consument. ‘Maar als burger zie ik hoe het systeem waar zij deel van zijn onze civilisatie aan het vernietigen is.’

Varoufakis spreekt over technofeodalisme, maar hoe kan een middeleeuwse term als feodalisme een hypermoderne economische ontwikkeling beschrijven?

De econoom legt uit: ‘Als je iets via Amazon koopt, heeft Amazon het niet geproduceerd. Toch maken Big Tech-bedrijven als Amazon ongelofelijke winst. Traditionele kapitalisten zoals Henry Ford, die producten verkochten vanuit hun eigen fabriek, opereerden compleet anders. 

Terwijl Henry Ford middels een fabriek zijn product probeerde te verkopen, produceert Amazon een nieuwe vorm van kapitaal die Varoufakis cloudkapitaal noemt. ‘Met netwerkmechanismes als algoritmes en interfaces is er voor ons een soort digitaal hok gemaakt, bij wijze van leengoed, waarbinnen makers, kopers en verkopers bijeenkomen. Jeff Bezos boeit het niks wat jij wel of niet van mij koopt, zolang hij dertig tot veertig procent van de prijs krijgt. Ofwel: rente.'

Het economische mechanisme van Amazon lijkt volgens Varoufakis het meest op het feodalisme van de Middeleeuwen. ‘Met het fundamentele verschil dat het leengoed toen bestond uit land. Technofeodalisme heeft land met cloudkapitaal vervangen. En het enige wat cloudkapitaal produceert, is meer macht voor de eigenaar.’

De kracht van cloudkapitaal is dat het lastig te weerstaan is. Zelfs Varoufakis koopt via Amazon. ‘Als individuele consument is het ontzettend, handig, snel, efficiënt en goedkoop.’ Als econoom maakt hij zich echter zorgen over de langetermijneffecten op onze maatschappij.

‘Amazon verdient een belachelijke hoeveelheid geld met rente over wat anderen produceren. En terwijl Bezos vorig jaar ruim vijfenveertig miljard dollar winst maakte in Europa alleen al, hebben ze precies nul belasting betaald. Deze winst wordt besteed aan jachten en Bitcoin en keert niet terug naar de circulaire inkomstenstroom.’

Het ‘verdwenen geld’ zorgt voor een afname van ruim veertig procent in marktvraag in de algehele economie, waardoor de Europese Centrale Bank meer geld moet printen om onze economie stabiel te houden en inflatie ontstaat. Inflatie zorgt weer voor een afname van de koopkracht bij armere mensen.

Varoufakis gaat verder: ‘Naast het verergeren van de economische crisis zorgt technofeodalisme voor een toename in instabiele banen zoals Uber en Deliveroo. De toenemende ontevredenheid die deze ontwikkelingen met zich meebrengen wakkert fascisme aan. Zo vormt een simpele aankoop op Amazon uiteindelijk een bedreiging voor onze samenleving.’

Amazon lijkt voor de gebruiker misschien op een online versie van de markt waar we doorheen lopen op zoek naar groente of iets lekkers. Varoufakis ziet echter een fundamenteel verschil. ‘Het fijne van een markt is de keuzevrijheid over de kraam waar je bij stilstaat of juist voorbijloopt. Maar op Amazon bepaalt het algoritme welke producten jij ziet, gebaseerd op een gepersonaliseerd statistisch model dat getraind is om jou zoveel mogelijk aan te smeren waar Bezos rente op kan krijgen. Als het een markt genoemd kan worden, is het een dictoriale markt, die de natte droom zou zijn van de economische bedenkers van de Sovjet-Unie.’ 

Daarnaast vergiftigt het algoritme het publieke debat. Varoufakis: ‘We verliezen onze capaciteit om te communiceren. De grootste bedreiging voor onze democratie is niet een dictator die de stad inrijdt met een tank, maar de manier waarop cloudkapitaal wordt ingezet. Daarom moeten we onze strategie om de democratie te beschermen veranderen, hoewel we niet meer zonder cloudkapitaal kunnen. We hebben de wapens en het gereedschap van de vijand nodig om onze menselijkheid te verdedigen.’ 

Varoufakis geeft een voorbeeld: ‘Een bedrijf met honderd werknemers ontdekt een AI-robot die hetzelfde werk kan doen als vijftig werknemers. Dan zou de baas van het bedrijf kunnen kiezen om vijftig werknemers te ontslaan en de rest van het werk aan de robot over te laten. Maar stel nou dat het bedrijf eigendom is van álle werknemers. In dat geval kunnen de werknemers ook beslissen om niemand te ontslaan, de robot aan te schaffen en voor de helft van de tijd vrij te nemen.’ 

Als oplossing pleit de econoom voor het democratisch-socialistische concept van gedeeld eigenaarschap. ‘Het probleem zit niet in de technologie, maar in hoe we geforceerd worden er op onmenselijke manier mee om te gaan. Cloudkapitaal is er en we kunnen niet meer terug naar hoe het hiervoor was. Onszelf organiseren als collectief om ermee te dealen kan wel.’