In het spiegelpaleis

Pomerantsevs ouders, Russische dissidenten, verruilden een jaar na zijn geboorte Kiev voor West-Duitsland, nadat zijn vader Igor, schrijver en radiomaker, door de KGB was gearresteerd wegens het verspreiden van ‘anti-Sovjetliteratuur’. Igor Pomeran­sev werkte daarna voor bbc World Service, zijn vrouw Liana is producent van documentaires als Gulag en The Beslan Siege. Peter Pomerantsev, opgegroeid in Londen en opgeleid in München, Londen, Edinburgh en Moskou, werd aangetrokken door de razendsnelle transformatie van post-­communistisch Rusland en vestigde zich in 2001 in Moskou. Hij werkte er met enkele onderbrekingen voornamelijk als maker van amusements­programma’s voor televisie en bij een productiemaatschappij met de veelzeggende naam Potemkin Productions.

In 2011 keerde Pomerantsev terug naar Londen. Hij schrijft voor diverse bladen, is EU-adviseur en onder meer verbonden aan denktank Legatum Institute. Hij muntte de term ‘postmodern dictatorschap’ voor het Poetin-regime en werd vooral bekend met Niets is waar en alles is mogelijk. Het surrealistische hart van het nieuwe Rusland, over zijn verblijf in Rusland. Daarin portretteert hij ook Russische superrijken in Londen, volgt in Siberië een gangster die filmmaker werd en nu op locatie zijn eigen levensverhaal verfilmt, maar beschrijft vooral hoe in Moskou in door de staat gecontroleerde mediabedrijven permanent een realityshow wordt bedacht en opgevoerd.

Politiek technologen, zoals spindoctors in Rusland heten, laten Poetin op televisie babbelen met arbeiders in een wapen­fabriek die zojuist een tank in elkaar­ hebben gezet en beloven naar Moskou te komen als de president in de problemen komt – fake natuurlijk. ‘We weten allemaal dat er geen echte politiek zal zijn,’ krijgt Pomerantsev tijdens een brainstormsessie van de presentator van een politiek nieuws­programma te horen. ‘Maar we moeten onze kijkers toch het gevoel geven dat er iets gebeurt. Ze moeten worden beziggehouden. Waar zullen we eens mee spelen? Vallen we de oligarchen aan? [...] Wie is deze week de vijand? Politiek moet doen denken aan... een film.’ 

Het brein achter deze structurele manipulatie is de schimmige ideoloog Vladislav Soerkov, rechterhand van Poetin. In de aan hem toegeschreven roman Bijna nul is de hoofdpersoon een corrupte pr-man voorbij goed en kwaad. Volgens hem zijn er verschillende werkelijkheden mogelijk, en waarheid bestaat daarom niet.

De zender Russia Today, de tegenhanger van BBC World en Al Jazeera, heeft dezelfde geoliede en dwingende aanpak als CNN, maar probeert alles wat in het Westen voor feit doorgaat om te keren, de betekenis te vervormen, twijfel te zaaien, verdenkingen en beschuldigingen te uiten en complotten te fabriceren. Op den duur ontstaan zo nieuwe, alternatieve feiten waaraan veel Russen geloof hechten of waarvan ze niet willen weten omdat toch alles leugen en bedrog is. Maar ook dit laatste komt het Kremlin goed uit. Aldus bewapent het Westen de ‘fascisten’ in Oekraïne, staat de Navo klaar om Rusland binnen te vallen, is de MH17 door de VS neergehaald bij een mislukte poging om Poetins naburige toestel te bestoken (en dit is maar een van de vele versies), is Poetin op haar verzoek de bevolking van de Krim te hulp geschoten, wordt extreemrechts in Europa opgezet tegen de EU, zijn ngo’s in Rusland ‘buitenlandse agenten’, en moet Europa sowieso worden verafschuwd vanwege haar decadentie, homotolerantie, moslimvluchtelingen en wat dies meer zij.

Sinds het Kremlin besefte dat het niet is opgewassen tegen het Westen, nam het zijn toevlucht tot desinformatie en asymmetrische, psychologische oorlogsvoering, veelal verpakt in amusement en spektakel. Hoe die oorlog vanuit Moskou wordt gevoerd en welke absurde maar effectieve vormen die kan aannemen wordt door Pomerantsev meesterlijk beschreven in Niets is waar en alles is mogelijk. Het resultaat mag er zijn; de meerderheid van de Russen ziet in Poetin niet (meer) de baas van een corrupt gangsterregime maar de sterke man die de chaos in de jaren negentig onder Jeltsin heeft bedwongen, nu uit noodzaak de vermeende bedreiging door het Westen weerstaat en Ruslands glorieuze verleden laat herleven. Het lijkt er zelfs op dat Poetin in zijn eigen propaganda is gaan geloven en overtuigd is geraakt van deze missie. Het bracht de zelden expliciete bondskanselier Angela Merkel tijdens onderhandelingen over het conflict in Oekraïne tot de volgende verzuchting: ‘Op welke planeet leeft Poetin?’