De Realiteit
Een groot deel van de Filippijnse bevolking werkt voor kortere of langere tijd in het buitenland. Mannen werken vaak als bouwvakker in het Midden Oosten of als matroos op de grote vaart. Het grootste deel van de Filippijnse arbeidsmigranten is vrouw. Als verpleegster of domestic worker werken zij in Hong Kong, Singapore, het Midden Oosten, Europa of de Verenigde Staten. ‘Zorg’ is het belangrijkste export product van de Filippijnen geworden. De Filippijnse economie is grotendeels afhankelijk van de 7 miljard harde dollars aan remittances die de arbeidsmigranten jaarlijks van over de hele wereld naar huis sturen. Voor alle ontwikkelingslanden wereldwijd zijn de remittances van arbeidsmigranten nu de belangrijkste bron van inkomsten.
Het laaggeschoolde productiewerk, dat voor veel mannen de reden was om naar rijkere landen te vertrekken, vindt steeds meer in de ontwikkelingslanden zelf plaats. Ook de ICT en ander back-office werk is het zelfde lot beschoren. In de rijke verstedelijkte gebieden wordt vooral gewerkt in de dienstverlenende sector. Vrouwen zijn meer gaan werken en het werken in de zorg wordt minder gewaardeerd. Diegenen die wél liefde en zorg willen geven maken nu een kans op onze arbeidsmarkten en zij zijn dan ook degenen die onze kant op komen.
Achter deze cijfers schuilt een werkelijkheid van vrouwen die voornamelijk in illegale circuits aan het werk komen. Ze hebben geen verblijfsstatus, werken zwart, hebben geen rechtsbescherming en geen recht op legale huisvesting. Het zijn vrouwen die hun eigen kinderen verlaten om voor de kinderen van rijkere ouders te zorgen en zij geven hen niet alleen hun tijd en aandacht maar ook hun liefde. Het feit dat ze hun eigen kinderen achter gelaten hebben maakt ze zelfs beter geschikt voor het werk als nanny. Ze verdienen precies zó weinig of zó veel dat ze wel kunnen overleven en hun familie op de Filippijnen kunnen onderhouden maar dat het altijd te weinig is om de familie te laten overkomen. Mocht dat al mogelijk zijn binnen de wetgeving van het land waar ze verblijven. Het enige alternatief is werken in de seksindustrie of trouwen met een witte man.
We staan aan het begin van een ontwikkeling waarvan we de consequenties nog niet kunnen overzien. Moderne technologische ontwikkelingen creëren de illusie dat het fysiek van elkaar gescheiden leven en toch de familierelaties intact houden helemaal niet zo ingewikkeld is. Steeds meer vrouwen zullen hun eigen families achterlaten om voor de kinderen en ouderen van anderen te zorgen. In plaats van een Filippijns gezin had het ook een Ghanees, Oekraïens of Shri Lankees gezin kunnen zijn. Ik heb gekozen voor een Filippijnse gezin omdat de vrouwen relatief hoogopgeleid zijn (zeker de helft van hen is universitair geschoold) ze zijn veelal christelijk en spreken engels. Iets dat hen voor veel werkgevers in ontwikkelde landen aantrekkelijk maakt. Een Filippijnse vrouw omschreef zichzelf als de ‘Mercedes Benz’ onder de domestic workers.
Het Virtuele Netwerk
Toen een werkzoekende Siciliaan aan het begin van de 20ste eeuw naar New York vertrok nam hij, (het waren meestal de mannen die vertrokken) afscheid van zijn familie om ze in ieder geval tot zijn pensionering nooit meer te zien. Recent werden tussen de muren van een huis in Zuid-Italië de stoffelijke resten gevonden van een man en een gepakte koffer. De man was decennia geleden ongeneeslijk ziek verklaard en om zijn familie leden niet teveel verdriet te doen deed hij net alsof hij ging emigreren en metselde zich in. Toen hij werd gevonden tijdens een verbouwing waren zijn familieleden hoogst verbaasd. Blijkbaar verwachtte de man niet dat hij na zijn vertrek ooit nog contact met zijn familie zou hebben.
Tegenwoordig is het veel gemakkelijker om gezinsrelaties op afstand te onderhouden. Vliegtickets worden steeds goedkoper en voor 8 euro worden geldzendingen van deur tot deur bezorgd. Wanneer het geld aan de deur geleverd wordt is er soms een cadeautje van de bank bij, in de vorm van een prepaid telefoonkaart van drie minuten waarmee de ontvanger de zender kan bedanken. Er is een wereldwijd netwerk van Filippijnse banken waar aan het einde van de maand domestic workers allemaal kleine bedragen overmaken. Ze zijn zich dagelijks bewust van de fluctuaties van wisselkoersen tussen euro, dollar en Filippijnse peso.
Telefoon, tekstberichten en e-mail maken het onderhouden van dagelijks contact mogelijk. Toen Lucy 13 jaar geleden uit de Filippijnen naar Maleisië en Singapore vertrok was het onderhouden van telefonisch contact nog ingewikkeld. Telefoneren was duur en vaak mocht er van de werkgever niet gebeld worden waardoor je als domestic workers niet makkelijk bereikbaar was en privé-gesprekken moeilijk kon voeren. De komst van de mobiele telefoon en de uitvinding van het tekstbericht zijn een zegen voor het transnationale familieleven. Een tekstbericht versturen is goedkoop en je hoeft geen rekening met tijdzones te houden. Vanuit de Filippijnen worden wereldwijd de meeste tekstberichten verstuurd. In menig Filippijns huis hangt midden in de kamer een mobiele telefoon. Ze worden vooral met prepaid telefoonkaarten gebruikt. Lucy betaalt voor de mobiel van haar dochter. Sommige transnationale gezinnen spreken elkaar via de webcam van de werkgever. (“Oh wat ben je gegroeid!”). Een Filippino, die in Nederland samen met zijn vrouw schoonmaakt en hun 6-jarige dochter op de Filippijnen hebben achter gelaten, vertelde dat hij zijn vrouw iedere ochtend ervan moet weerhouden om naar huis te bellen. Hij probeert haar telefoontjes tot drie keer per week te beperken.
Al deze beschikbare mogelijkheden tot het onderhouden van contact geeft vrouwen de illusie dat ze, zorgend voor andermans kinderen in het buitenland, toch ook hun eigen kinderen op afstand kunnen opvoeden. De transnationale gezinsleden zijn zogezegd separated by opportunity. Aangezien de familie zelden elkaars fysieke aanwezigheid ervaart ontstaan de meeste conflicten uit een vorm van onzekerheid omdat men niet goed kan inschatten wat men werkelijk van elkaar vindt. Onderzoek over de communicatie tussen transnationale familieleden op de Filippijnen en het Midden Oosten heeft uitgewezen dat 80% van de inhoud van de telefoongesprekken over geldzaken gaat. Het is alleen tijdens de laatste seconden van het gesprek dat er ook naar iemands persoonlijke omstandigheden gevraagd wordt. Men is bang om elkaar te confronteren met emoties. Tijdens mijn verblijf op de Filippijnen stierf de vader van een illegaal in Rome verblijvende man aan een hartaanval. De moeder wilde haar zoon niet bellen om hem het nieuws te vertellen omdat ze bang was dat hij terug zou komen voor de begrafenis en daarmee de geldstroom in gevaar zou brengen. Tijdens een gesprek dat we voerden met een Filippijnse domestic worker in Londen kreeg zij een tekstbericht: MAMA PLEASE CALL ME. Terwijl ze het bericht wiste zei ze terloops tegen ons: “Oh… Don’t worry, it is a money problem…” En ze vervolgde het gesprek.
Motivatie
In MAMA PLEASE CALL ME wordt het transnationale gezinsleven op de vierkante millimeter in kaart gebracht. De titel van de film speelt met de (melo)dramatische toon van het verzoek om mama te bellen en de gebiedende wijs, die mogelijk geen ernstige persoonlijke omstandigheid maar een moneyproblem aanduidt. De film is nadrukkelijk geen sobstory maar hij gaat uit van de volledige acceptatie van de sociale gevolgen van arbeidsmigratie. Het alternatief voor veel van de Filippijnse vrouwen is een toekomst als mail-order-bride of werken in de seksindustrie.
Ik ben op het onderwerp voor deze film gekomen door twee documentaires die ik voor het Vpro-programma DNW: Rooksignalen uit de Nieuwe Wereld gemaakt heb: Alles (2000) over het gezinsleven van werkende moeders in een Haagse vinex-wijk. En Keten van Liefde (2000) over de zorgketen die er ontstaat wanneer Filippijnse moeders naar Europa vertrekken om hier als domestic worker te gaan werken terwijl zij hun eigen kinderen in de Filippijnen door lokale domestic workers laten verzorgen. MAMA PLEASE CALL ME is een logisch vervolg op de Keten van Liefde in die zin dat ik hierin niet naar de economische en sociologische consequenties kijk maar door de ogen van de Filippina’s onze samenleving aan een onderzoek onderwerp.
De films heb ik vlak na elkaar gemaakt en sloten qua onderwerpskeuze direct aan bij mijn eigen dagelijkse realiteit. Ook ik wil een leuke baan, een kind en een goed huwelijk. Tegelijk. Voor de Keten van Liefde interviewde ik in Italië en op de Filippijnen vrouwen die hun kinderen hadden achter gelaten om ergens anders te gaan werken. Hoewel de periode van mijn afwezigheid niet in verhouding stond tot de Filippina’s bleef mijn zoontje tijdens mijn werkzaamheden achter in Nederland. Ik weet niet eens meer of ik z’n eerste stapjes meegemaakt heb en toen hij begon te praten wist ik niet of hij nu brabbelde of dat hij eigenlijk Ivriet sprak, de taal van de Israëlische oppas. Zij verbleef tijdelijk in Nederland en studeerde aan de Rietveld Academie. Ze was heel lief, flexibel en zorgzaam en vooral zo geschikt omdat ze hier geen eigen familie had en het daarom heel gezellig vond bij ons. Ze werd ook nooit weggeroepen om voor haar eigen zieke familie te zorgen.
De rode draad in de film is de (on)mogelijkheid van het onderhouden van persoonlijk contact tussen de familieleden per telefoon, e-mail en tekstbericht. De manier waaróp je communiceert per telefoon, tekstbericht of e-mail heeft een heel eigen dynamiek. Een dynamiek die ook voortdurend aan verandering onderhevig is. Tien jaar gelden was ik beledigd wanneer mijn vader mij een persoonlijke brief schreef op een computer. Niet lang geleden beschreef iemand op de achterkant van de NRC bij ik@nrc.nl haar verbazing dat ze op dezelfde dag per tekstbericht las dat haar hond dood was en op haar voice-mail hoorde dat haar oma was overleden. Misverstanden, leugens en valse verwachtingen zijn snel gemaakt. Na een ruzie realiseert Emma zich dat haar stem door de telefoon eigenlijk altijd boos klinkt maar dat ze dát niet kan veranderen.
De film gaat over de floating lives van mensen die nergens meer thuis zijn en steeds opnieuw een gevoel van thuis moeten creëren. Over de omgang tussen domestic worker en werkgever en de gepaste afstand die daarbij in acht genomen wordt. De grens tussen zakelijk en privé die binnen het gezin nooit helemaal duidelijk zal zijn maar wel steeds opnieuw getrokken moet worden. De film gaat over kleine en herkenbare problemen ten aanzien van beltegoeden, merkartikelen, afhankelijkheid en solidariteit. Ik verbaas mij eigenlijk steeds meer over hoe wij in onze beschermde verzorgingsstaat van wieg tot graf verzorgd worden. Hoe we onze eigen verantwoordelijkheid zo ver van ons afgeschoven hebben dat iemand door de overheid betaald kan worden voor de uren ‘zorg’ die hij aan zijn of haar eigen echtgenoot geeft. Het kan niet anders dat de toenemende arbeidsmigratie en de huidige economische teruggang de afbraak van de verzorgingsstaat tot gevolg zal hebben en zal maken dat onderlinge afhankelijkheid en solidariteit steeds belangrijker zullen worden.
Het is niet moeilijk om van het hierboven beschrevene een melodrama van de bovenste plank van te maken. Verschillende vrouwen vertelden ons over hun kinderen die stierven op de Filippijnen terwijl zij hier wc’s stonden schoon te maken. Toch neemt de film geen morele stelling in ten aanzien van de ontmanteling van de traditionele gezinsvorm, of het nu die van de Filippino’s betreft of de onze in de vorm van bewust ongehuwde moeders, homohuwelijken, living apart together constructies, expat of co-ouder gezinsvormen. MAMA PLEASE CALL ME is een modern familie-epos, met een knipoog naar de beeldtaal van een soap, waarin we door de ogen van buitenstaanders gewezen worden op de consequenties van het feit dat liefde en zorg te koop zijn.